ΠΡΟΣ ΥΠΕΡΑΣΠΙΣΗ ΤΟΥ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΥ

Παρουσίαση

ΜΕΤΑ ΤΟΝ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ ΘΕΟΥ, μετά την κατάρρευση των ουτοπιών, σε ποια διανοητική και ηθική βάση θέλουμε να οικοδομήσουμε την κοινωνική ζωή μας; Αν θέλουμε να συμπεριφερθούμε ως υπεύθυνα όντα, χρειαζόμαστε ένα εννοιολογικό πλαίσιο που να θεμελιώνει όχι μόνο τους λόγους μας -αυτό είναι εύκολο- αλλά και τις πράξεις μας. Αναζητώντας το πλαίσιο αυτό, οδηγήθηκα σε ένα συγκεκριμένο ρεύμα σκέψης και ευαισθησίας, στην ανθρωπιστική διάσταση του Διαφωτισμού. Στο διάστημα που καλύπτει τα τρία τέταρτα του αιώνα πριν το 1789, έγινε η μεγάλη ανατροπή, που περισσότερο από οτιδήποτε άλλο είναι υπεύθυνη για την τωρινή ταυτότητα μας. Για πρώτη φορά στην ιστορία οι άνθρωποι, αποφασίζοντας να διαφεντέψουν τη μοίρα τους, έθεσαν ως υπέρτατο σκοπό των πράξεών τους την ευημερία της ανθρωπότητας. Το κίνημα πήγασε από όλη την Ευρώπη και όχι μόνο από μία χώρα, και βρήκε την έκφρασή του στη φιλοσοφία και την πολιτική, στις επιστήμες και τις τέχνες, στο μυθιστόρημα και την αυτοβιογραφία. Βέβαια, ούτε εφικτή είναι μια απλή επιστροφή στο παρελθόν ούτε ευκταία. Οι συγγραφείς του 18ου αιώνα δεν μπορούν να επιλύσουν τα προβλήματα που ανέκυψαν έκτοτε και σπαράσσουν καθημερινά τον κόσμο. Ωστόσο, η καλύτερη κατανόηση της ριζικής εκείνης ανατροπής μπορεί να μας βοηθήσει να ζήσουμε καλύτερα σήμερα. Επιδίωξα λοιπόν, χωρίς να χάσω από το βλέμμα μου την εποχή μας, να ανιχνεύσω τις μεγάλες γραμμές της σκέψης του Διαφωτισμού, σε ένα συνεχές πηγαινέλα παρελθόντος και μέλλοντος. (Από τον πρόλογο της έκδοσης)

Ευρωπαίος ανθρωπιστής και σύγχρονος διαφωτιστής, ο Τοντόροφ ξεκινάει την υπεράσπιση του Διαφωτισμού με την υπενθύμιση της προτεραιότητας στην αυτονομία του ελεύθερου από εξωτερικούς καταναγκασμούς και υπερφυσικές αυθεντίες ατόμου. Το πρώτο μέσο γι' αυτή τη χειραφέτηση είναι η κατάκτηση της αυτόνομης γνώσης. Ο Διαφωτισμός δεν ανέδειξε τη γνώση ως μέσο κυριαρχίας επί του ανθρώπου, αλλά ως μέσο για την κατάκτηση της αυτονομίας και ανεξαρτησίας του. Αυτό σημαίνει πως από εδώ και στο εξής καμία πολιτική ή υπερφυσική αυθεντία δεν θα είναι πάνω από το άτομο, αφού κριτής όλων γίνεται ο ορθός λόγος. Στις ευλογοφανείς ενστάσεις εκείνων που υποστηρίζουν πως η ανάδειξη του ορθού λόγου ως κριτηρίου της ανθρώπινης αυτονομίας αποξενώνει τον άνθρωπο από τα πάθη του, ο συγγραφέας ανταπαντά πως "ο ορθός λόγος αντιτίθεται στην πίστη και όχι στα πάθη". (ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ, Τα Νέα, Βιβλιοδρόμιο, 31/3/2012)

Ο Τόντοροφ δεν υπερασπίζεται γενικά και αόριστα τον Διαφωτισμό που απειλείται. Η θεώρησή του δεν έχει μηχανιστικό χαρακτήρα και αρνείται τις απλουστεύσεις. Ενδιαφέρεται όμως να συγκρατήσει και να αναδείξει το ουμανιστικό του πνεύμα. Αντιμετωπίζει τον Διαφωτισμό όχι ως μια σταθερή εννοιολογική κατηγορία, αλλά ως μια πολύπλοκη κατάσταση που πάλεψε να απελευθερώσει τον άνθρωπο από τον σκοταδισμό, δείχνοντας εμπιστοσύνη στη δύναμη της λογικής και ταυτόχρονα αναζητώντας τα όρια της. Είναι το σύστημα ιδεών που έκανε αναπότρεπτη την είσοδο της σκέψης στην επικράτεια της δημιουργικής αβεβαιότητας, που στραγγαλίζει τον φανατισμό, τον δογματισμό, τις αυθεντίες. (Κώστας Καραβίδας, περιοδικό ΜΟΝΟ, 27/3/2012)

Περιεχόμενα

Προλογικό σημείωμα
1. Το πρόταγμα
2. Απορρίψεις και στρεβλώσεις
3. Αυτονομία
4. Εκκοσμίκευση
5. Αλήθεια
6. Ανθρωπότητα / Ανθρωπινότητα
7. Οικουμενικότητα
8. Διαφωτισμό και Ευρώπη
Επίμετρο
Σημειώσεις
Βιβλιογραφικό σημείωμα