Η ΘΕΣΣΑΛΙΚΗ ΘΕΑ ΕΝ(Ν)ΟΔΙΑ Η' ΦΕΡΑΙΑ ΘΕΑ

Παρουσίαση

Η αρχαία γραμματεία παρουσιάζεται εξαιρετικά φτωχή σε ό,τι σχετίζεται με τη λατρεία της θεάς των Φερών, που σύμφωνα με τις πηγές ονομαζόταν Εν(ν)οδία ή Εν(ν)οδία Φεραία ή Φεραία θεά. Την αγνοεί ο Όμηρος, όπως και ο Ησίοδος, ο οποίος όμως παρουσιάζει την Εκάτη (Θεογονία, στ. 410- 452), μια θεά παράλληλη με την Εν(ν)οδία. Η διαμόρφωση μιας συνολικής εικόνας για τη θεά, με τα ιερά, τα ονόματα, τις προσωνυμίες και τις λειτουργίες της, την εικονογραφία της και τις θεότητες, που είχαν σχετιστεί στη λατρεία με αυτήν, δεν είχε αποτελέσει έως τώρα αντικείμενο ειδικής συστηματικής μελέτης. Οι σχετικά λίγες τοπογραφικές και ανασκαφικές έρευνες, που είχαν γίνει έως τα τελευταία χρόνια στη Θεσσαλία και στη Μακεδονία, στις περιοχές κυρίως όπου έχει διαπιστωθεί επιγραφικά και αρχαιολογικά η λατρεία της, δεν βοήθησαν ιδιαίτερα στην προώθηση της λύσης των δύσκολων προβλημάτων της. Στην ατελή αυτή εικόνα συνετέλεσαν επίσης οι δυσχέρειες και τα ακανθώδη προβλήματα, που παρουσιάζει αυτό το ίδιο το θέμα της έρευνας της αρχαίας ελληνικής θρησκείας, η ποικιλία των λιγοστών σχετικών γραμματειακών πηγών και επιγραφών, καθώς και οι συχνά αλληλοσυγκρουόμενες απόψεις των νεότερων ερευνητών. Βασική διαπίστωση είναι ότι η έρευνα έως πρόσφατα είχε ασχοληθεί αποσπασματικά με τη θεά και μόνο με ορισμένες ιδιότητες-προσωνυμίες ή παραστάσεις της, με βάση βέβαια το τότε γνωστό γραμματειακό, επιγραφικό ή αρχαιολογικό υλικό.
Η δική μας μελέτη στάθηκε δυνατή, πρώτον, μετά την πρόσφατη εύρεση στη Θεσσαλία και στη Μακεδονία μερικών νέων επιγραφών, που αναφέρουν τη θεά ή τις άλλες θεότητες, που σχετίστηκαν στη λατρεία με αυτήν. Δεύτερον, μετά την εύρεση κάποιων άγνωστων μνημείων, που παριστάνουν με βεβαιότητα τη θεά ή και άλλων, που θα μπορούσαν πιθανώς να παριστάνουν την Εν(ν)οδία ή θεότητες, που είχαν σχετιστεί στη λατρεία με αυτήν. Τρίτον, μετά την ανασκαφή ενός μικρού ιερού της θεάς στο δυτικό νεκροταφείο των Φερών, και τέταρτον, μετά τον εντοπισμό μερικών άλλων βέβαιων ή πιθανών ιερών της στη Θεσσαλία και στη Μακεδονία.
Το πρόβλημα της λατρείας της Εν(ν)οδίας ή Φεραίας θεάς άρχισε να με απασχολεί από το 1977, όταν ως επιστημονικός βοηθός αρχαιοτήτων της ΙΓ' Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων Βόλου συμμετείχα στις ανασκαφικές έρευνες των Φερών, λατρευτικό κέντρο της ξακουστής θεάς. Η περισυλλογή διάφορων αρχαιοτήτων (συμπεριλαμβανομένων και αναθηματικών επιγραφών στην Εν(ν)οδία ή σε άλλες θεότητες), καθώς και η καταλογογράφηση του επιγραφικού και του αρχαιολογικού υλικού στο Μουσείο του Βόλου, με βοήθησαν στην κατανόηση ορισμένων ζητημάτων της εικονογραφίας και της λατρείας της Εν(ν)οδίας. Ο πυρήνας της μελέτης αυτής διαμορφώθηκε μετά τη σωστική ανασκαφή, που έγινε από τη συνάδελφο Όλγα Αποστολοπούλου-Κακαβογιάννη το 1978 στο δυτικό νεκροταφείο των Φερών. Η ανασκαφή έφερε στο φως τμήμα μικρού ιερού της θεάς με λιγοστό, αλλά σημαντικό αρχαιολογικό υλικό. Επίσης, από το 1983 και μετά, υπηρετώντας ως επιμελητής στην ΙΖ' Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων Έδεσσας, είχα τη δυνατότητα να μελετήσω το σχετικό αρχαιολογικό υλικό, που βρισκόταν στα μουσεία, στις αποθήκες και στις συλλογές της Μακεδονίας. Ακόμα κατά τα χρόνια αυτά είχα την ευκαιρία να γνωρίσω την τοπογραφία της αρχαίας Θεσσαλίας και Μακεδονίας, πράγμα που με βοήθησε στην κατανόηση κάποιων αρχών για την ίδρυση των ιερών και την άσκηση της λατρείας της Εν(ν)οδίας. [...] (Από τον πρόλογο της έκδοσης)

Περιεχόμενα

Πρόλογος
Βιβλιογραφία-Συντομογραφίες
-Η λατρεία της Εν(ν)οδίας, ανασκαφικές έρευνες, ευρήματα
Λατρεία της Εν(ν)οδίας στις Φερές
Λατρεία της Εν(ν)οδίας στις Παγασές
Λατρεία της Εν(ν)οδίας στην υπόλοιπη Θεσσαλία
Λατρεία της Εν(ν)οδίας στη Μακεδονία
Η Εν(ν)οδία στην υπόλοιπη Ελλάδα
-Ζητήματα λατρείας της Εν(ν)οδίας
Οι απόψεις των ερευνητών
Αρχή και διάδοση της λατρείας
Προσωνυμίες και λειτουργίες της θεάς
Ιέρειες της θεάς
-Ζητήματα εικονογραφίας της Εν(ν)οδίας
Παραστάσεις της κεφαλής της Εν(ν)οδίας
Έφιππη δαδοφόρος Εν(ν)οδία
Όρθια δαδοφόρος Εν(ν)οδία, που συνοδεύεται από άλογο και σκυλί
Αμφίβολα μνημεία
Ιερά ζώα
Ιερά φυτά
-Θεότητες που ταυτίστηκαν από την έρευνα με την Εν(ν)οδία
Άρτεμη
Βριμώ
Εκάτη Εν(ν)οδία
-Θεότητες που σχετίστηκαν στη λατρεία με την Εν(ν)οδία
Δίας
Δήμητρα
Ποσειδώνας
Απόλλωνας
Ερμής
Συμπεράσματα
Summary
Πίνακες