ΤΟ ΥΣΤΕΡΟ ΓΙΑΝΝΙΩΤΙΚΟ ΠΑΣΑΛΙΚΙ

Παρουσίαση

Πέρασαν δέκα χρόνια από τον καιρό που η εργασία αυτή υποβλήθηκε με μορφή διδακτορικής διατριβής στο τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών περισσότερα αν λογαριάσουμε πως οι ανησυχίες, τα πνευματικά ερεθίσματα και η ερευνητική δραστηριότητα που οδήγησαν στη συγγραφή της ανάγονται ουσιαστικά στην τετραετία 1988-1991. Από τότε στην Ελλάδα άλλαξαν πολλά στα υπόλοιπα Βαλκάνια, και προπάντων στην Αλβανία, που εμπίπτει άμεσα στο χώρο αυτής της έρευνας, θα ήταν ακριβέστερο να πούμε ότι δεν υπάρχει πλέον τίποτε από το ιδιότυπο πολιτικό και κοινωνικό περιβάλλον που είχα το προνόμιο να γνωρίσω φευγαλέα στις στερνές εποχές του "παραπετάσματος".
Στο μεταξύ, η εξέλιξη της επιστήμης ακολούθησε τους παραδοσιακούς αργόσυρτους ρυθμούς της, με ασύμπτωτες και με συγκλίνουσες πορείες, με αδράνειες και με πισωγυρίσματα. Στη χώρα μας εμφανίστηκαν επιτέλους σπουδές "βαλκανολογίας" και η χρήση τουρκικών πηγών από ιστορικούς της Τουρκοκρατίας δεν φαντάζει ίσως τόσο εξωτική όσο πριν από δέκα χρόνια. Αλλά μάλλον δεν θα πρέπει να μεγαλοποιούμε τους καρπούς αυτών των εξελίξεων, ούτε να υπερτιμάμε την επιρροή που άσκησαν στις αντιλήψεις του κοινωνικού συνόλου. Αντί να διευρύνει τις επαφές και τις παραστάσεις του μέσου Έλληνα για τους γείτονές του, η αναζωπύρωση του μακεδονικού ζητήματος γέμισε τα βιβλιοπωλεία με ανατυπώσεις προπολεμικών προπαγανδιστικών εκδόσεων. Κι είναι ακόμη αξιοπερίεργο πόσοι από τους "διεθνολόγους-τουρκολόγους" που είναι σήμερα της μόδας μοιάζουν να βγήκαν από το γνώριμο εκείνο καλούπι που κατακεραύνωσε στον "Οριενταλισμό" του ο Έντουαρντ Σάιντ.
Δίχως πάντα ν' αποφεύγει κάποιες τάσεις επεκτατισμού, το βιβλίο τούτο κυριαρχείται από έναν γεωγραφικό και έναν χρονολογικό περιορισμό. Το γεωγραφικό του πλαίσιο είναι η Ήπειρος, και το πρώτο του κεφαλαίο εξηγεί το νόημα που αποδίδω εδώ στον όρο: Δεν είναι η Ήπειρος των αρχαίων ή των νεότερων γεωγράφων, ούτε η Ήπειρος ως σύγχρονη διοικητική περιφέρεια του ελληνικού κράτους, αλλά η Ήπειρος όπως μπορούσε να εννοηθεί στα πλαίσια της περιόδου που εξετάζεται -ως οθωμανικό διοικητικό διαμέρισμα, ταυτόσημο με την επικράτεια του πασά των Ιωαννίνων. Πολύ περισσότερο δεν είναι ο στόχος αυτής της μελέτης να περιοριστεί στον "ελληνισμό" της Ηπείρου, αψηφώντας ή υποβαθμίζοντας τα τάχατες "ξένα" στοιχεία, όπως τα εννοούν οι μονόπλευρες (αλλά στην πράξη τόσο εύκαμπτες) προδιαγραφές της εθνικιστικής μας ιστοριογραφίας. Δεν ισχυρίζομαι βέβαια πως η οπτική του βιβλίου είναι απολύτως ουδέτερη και ανεξάρτητη απ' το παιδευτικό ή το κοινωνικό υπόβαθρο του συγγραφέα της. Πάντα έχουμε την τάση να ψάχνουμε στην ιστορία το είδωλό μας μπορούμε ωστόσο, για να παραφράσω μια έκφραση του Μίλοραντ Πάβιτς, να κοιταζόμαστε κάποτε και σε ξένους καθρέφτες.
Θέμα μας είναι, επομένως, η Ήπειρος ως οθωμανική επικράτεια, η τουρκοκρατούμενη Ήπειρος. Ακριβέστερα, η Ήπειρος της "ύστερης" Τουρκοκρατίας. Κάποιοι, σήμερα, μπορεί ν' ασκούσαν κριτική σ' αυτό τον όρο. Είναι πράγματι συνώνυμα η "Τουρκοκρατία" με την "οθωμανική κυριαρχία"; Ήταν όντως "Τούρκοι" οι οθωμανοί σουλτάνοι και οι πολυποίκιλοι αξιωματούχοι και τοπάρχες που υπηρετούσαν το κρατικό αυτό μόρφωμα; Εξαρτάται, φυσικά, τι εννοούμε. Κάθε εθνική ονομασία είναι πάντοτε μία νοητική κατασκευή, με σημαινόμενα που ποικίλλουν ανάλογα με τους φορείς και την ιστορική περίοδο. Χρησιμοποιούμε τον όρο "Τουρκοκρατία" όπως χρησιμοποιούμε τους όρους "Φραγκοκρατία", "Βυζάντιο", "Γαλλία" -γιατί έχουν στη γλώσσα μας μεγάλη παράδοση και ξεκάθαρο νόημα. Δεν ταυτίζονται οι όροι μας μ' εκείνους που θα διάλεγαν όσοι συγκρότησαν και διακυβέρνησαν αυτά τα κράτη, αλλά τι θα κερδίζαμε σε ιστορική κατανόηση, αν μέναμε σχολαστικά προσκολλημένοι στη "βασιλεία Ρωμαίων" και στο "ρηγάτο της Φράντζας"; [...] (Από τον πρόλογο της έκδοσης)

Περιεχόμενα

ΠΡΟΛΟΓΟΣ
ΜΕΡΟΣ 1o: ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΟ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΕΡΙΓΡΑΜΜΑ
1: Τα σύνορα της Ηπείρου: ένα γεωγραφικό ψευδοπρόβλημα
2: Το φυσικό και παραγωγικό δυναμικό
Ο ρόλος του ανάγλυφου
Εμπόριο, παραγωγή, μετανάστευση
3: Το φυλετικό και εθνολογικό υπόβαθρο
Γλωσσικές ομάδες
Θρησκευτικές κοινότητες
Εθνισμός και θρήσκευμα
4: Το θεσμικό εποικοδόμημα
Το οθωμανικό κράτος και η μεταρρυθμιστική περιπέτεια
Οι γαιοκΐητικές σχέσεις
Το φορολογικό σύστημα
Η οργάνωση του στρατού
5: Οι εγγενείς αντιδράσεις
Η ελληνική κινητικότητα
Η αλβανική επαναστατικότητα
Η ρουμανική δραστηριότητα
Η τακτική του οθωμανικού κράτους
ΜΕΡΟΣ 2o: Η ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ
1: Μερικές παρατηρήσεις γύρω από την οθωμανική διοικητική ονοματολογία
Η επίδραση του τιμαριωτισμού
Καδηλίκια και ναϊπλίκια
Ο μετασχηματισμός του τιμαριωτικού καθεστώτος
Οι πληροφορίες των σαλναμέδων
Ο εξελληνισμός των όρων
2: Η διοίκηση της Ηπείρου ως την πτώση του Αλή πασά
Η οθωμανική κατάκτηση
Η οριστική διαμόρφωση των ηπειρωτικών σαντζακιών
Η αποσύνθεση της ιεραρχίας
3: Η περίοδος των πρώτων μεταρρυθμίσεων (1820-1867)
Η φάση του συγκεντρωτισμού
Ήπειρος και Τανζιμάτ
Μεταγενέστερες τροποποιήσεις
4: Το βίλαέτι των Ιωαννίνων (1867-1913)
Σχηματισμός των βιλαετιών
Το νομικό πλαίσιο
Καϊμακαμλίκια και μουδιρλίκια στην Ήπειρο
Διάρθρωση και εξέλιξη του σαντζακιού των Τρικάλων
Το σαντζάκι του Λεσκοβικιού (1882-1888)
Το σαντζάκι του Ρεσαδιέ (1910-1913)
5: Γενική επισκόπηση των ηπειρωτικών καζάδων
Μεθοδολογικές παρατηρήσεις
Καζάδες Άρτας, Ραδοβιζιού και Λούρου
Καζάς Πρέβεζας
Καζάς Ιωαννίνων
Καζάς Μετσόβου
Καζάς Γρεβενών
Καζάς Βεντσών
Καζάς Παραμυθιάς
Καζάδες Μαργαριτιού, Πάργας και Ρεσαδιέ
Καζάς Φιλιατών
Καζάς Πωγωνιού ή Παλαιοπωγωνιού
Καζάς Κόνιτσας
Καζάς Λεσκοβικιού
Καζάδες Δελβίνου, Κουρβελεσιού και Χειμάρρας
Καζάς Αργυροκάστρου
Καζάς Πρεμετής
Καζάς Τεπελενιού
Καζάς Αυλώνας
Καζάδες Μπερατιού και Λιούσνιας
Καζάδες Σκραπαριού και Γκουσνίτσκας
Καζάς Τομορίτσας
6: Οι εκκλησιαστικές διαιρέσεις
Εισαγωγικά σχόλια
Επαρχίες Άρτης και Νικοπόλεως
Επαρχία Ιωαννίνων
Επαρχία Γρεβενών
Επαρχία Παραμυθιάς
Επαρχία Βελλάς και Κονίτσης
Επαρχία Πωγωνιανής
Επαρχίες Δρυϊνουπόλεως και Χειμάρρας
Επαρχία Βελεγράδων
Αρχιερατική επιτροπεία Ραδοβιζίου
Αρχιερατική επιτροπεία Πρεμετής
Κτήσεις της μητροπόλεως Καστοριάς
Οι εξαρχίες
7: Το χωριό και η πόλη ως κύτταρο της διοικητικής ιεραρχίας
Η έννοια του χωριού
Κοινότητες και μαχαλάδες
Εξαφανίσεις χωριών
Πόλεις και κωμοπόλεις
ΜΕΡΟΣ 3o ΤΑ ΠΛΗΘΥΣΜΙΑΚΑ ΜΕΓΕΘΗ
1: Οι οθωμανικές καταμετρήσεις
Η παλαιότερη πρακτική
Η απογραφή του 1831
Η απογραφή του 1845-1846
Η "νέα καταγραφή" (1859-1880)
Η απογραφή του 1884-1886
Η απογραφή του 1905
Οι πρώτες ελληνικές απογραφές (1881 και 1913)
2.: Άλλες στατιστικές πηγές
Οι εκκλησιαστικές στατιστικές
Η στατιστική του Ηπειρωτικού Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου Κωνσταντινουπόλεως (1874)
Η δεύτερη στατιστική του Αραβαντινού (1866-1889)
Τα στοιχεία των προξενικών εκθέσεων
Γεωγραφικά και περιηγητικά συγγράμματα
3: Μερικά τεχνικά ζητήματα των καταμετρήσεων
Μόνιμος ή νόμιμος πληθυσμός;
Ποσοστά αρρένων
Μεγέθη των οικογενειών
Χριστιανοί και Μουσουλμάνοι
Μειονότητες
Ποσοστά υποκαταμέτρησης
4: Η γενική εξέλιξη του πληθυσμού
Αποκατάσταση και διόρθωση των στοιχείων
Ο ρυθμός της αύξησης του πληθυσμού
Οι κύριες τοπικές διαφοροποιήσεις
Αστικός και αγροτικός πληθυσμός
Η παρακμή του μουσουλμανικού στοιχείου
5: Το παράδειγμα του καζά των Ιωαννίνων
Η πόλη
Οι ναχιγιέδες
Τα χωριά
Πληθυσμός και βιοτικό επίπεδο
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ: Κατάλογος παραρτημάτων
Α: Χάρτες
Β/Ι: Αλφαβητικό ευρετήριο διοικητικών διαιρέσεων
Β/ΙΙ: Χρονολογικός κατάλογος των βαλήδων των Ιωαννίνων (1820-1913)
Β/ΙΙΙ: Χρονολογικοί κατάλογοι διοικητών σαντζακιών
Β/IV: Αλφαβητικό ευρετήριο διοικητών των Ιωαννίνων και των υποκείμενων σαντζακιών
Γ/Ι: Συνοπτικά πληθυσμιακά στοιχεία για τους καζάδες της Ηπείρου
Γ/ΙΙ: Αναλυτικά στοιχεία για τον καζά των Ιωαννίνων
ΕΠΙΜΕΤΡΟ: Επιλογή κειμένων [...]