Ἕνα ἀριστούργημα τομώτατης σκέψης καὶ λεπτοῦ σαρκασμοῦ. Δὲν θὰ μὲ ἐκπλήξει νὰ μάθω ὅτι κάποιοι ἀναγνῶστες τοῦ βιβλίου ὁδηγήθηκαν στὴν μελέτη τῶν φιλοσοφικῶν ἔργων ὑπὸ ἀνάλυση· νομίζω ὅμως ὅτι ὅσοι γνωρίζουν τὰ ἔργα θὰ άγαπήσουν τὸν συγγραφέα καὶ θὰ ἐντρυφήσουν στὸ λογοτεχνικό του σύμπαν.

Συμμερίζομαι τὴν ἄποψη τοῦ συγγραφέα γιὰ τὴν ἀναγκαιότητα τοῦ κανόνα, δὲν συμφωνῶ ὅμως μαζί του στὸ ὅτι ὁ πυρῆνας τοῦ κανόνα καταλαμβάνεται ἀπὸ τὴν αἰσθητικὴ ἀξία, τῆς ὁποίας τὴν σχετική, τουλάχιστον, ἀνεξαρτησία δὲν ἀμφισβητῶ.
Νομίζω, ὅτι οἱ ἀποθέσεις τῶν μεταφυσικῶν ἀναζητήσεων δημιουργοῦν τὴν ἰλὺ στὴν ὁποία φυτρώνει ἡ αἰσθητικὴ ἀξία. Αὐτὸ ὁ συγγραφέας τὸ ἀναγνωρίζει στὸν Borges καὶ στὸν Kafka, ἀλλὰ ἡ “Θεοκρατία”, ποὺ συγχέεται μὲ τὴ μεταφυσική, τὸν κάνει νὰ φοβᾶται τὸν Pascal – ἐπιστήμονας πρώτης τάξεως – καὶ νὰ προτιμᾶ τὸν Montaigne.

Ἡ ἀνάγνωση, τέλος, αὐτοῦ τοῦ σημαντικοῦ βιβλίου, μοῦ δημιούργησε τὴν ἀνάγκη νὰ διαβάσω τὸ “The Book of J”

Πρόκειται γιὰ ἐκδοτικὸ κομψοτέχνημα καὶ φιλολογικῆς ἐπιμέλειας θαυμαστὸ ἔργο, πλὴν ὅμως τὸ ἴδιο τὸ κείμενο δὲν εἶναι, κατὰ τὴ γνώμη μου, τόσο δυνατὸ ὅσο θὰ ἤθελαν οἱ ἄξιοι συντελεστὲς τῆς ἔκδοσης.

Ἐξαιρετικὸ ἀφήγημα μὲ ὑψηλοὺς στόχους· πνεῦμα καὶ ὕλη, λογοτεχνία καὶ δημοσιογραφία, ὄντως ζωὴ καὶ θανατερὴ καθημερινότητα, χωρὶς ὅμως νὰ ἀπαιτεῖ τὸν θαυμασμὸ τοῦ ἀναγνώστη. Πολὺ εὐγενικὸς συγγραφέας.

Εὐσύνοπτη καὶ περιεκτικὴ μελέτη σὲ ἕνα δύσκολο θέμα ποὺ προετοιμάζει τὸν ἀναγνώστη γιὰ ἕνα δυσκολότερο:τὴ σχέση Χριστιανισμοῦ καὶ Ἑλληνισμοῦ.

Τὸ βιβλίο δὲν εἶναι συμπλήρωμα στὸ ἀρχιπέλαγος Γκουλάγκ καὶ στὶς ἱστορίες ἀπὸ τὴν Κόλυμα. Πρόκειται ὅμως γιὰ παραπλήρωμα ποὺ ἑστιάζει στὶς πνευματικὲς δυσκολίες καὶ στὶς στοχαστικές τους προσαρμογές τῶν διανοουμένων καὶ καλλιτεχνῶν μπροστὰ στὸ ὁλοκληρωτικὸ σύστημα καὶ ὑπ\' αὐτὴν τὴν ἔννοια εἶναι πάντα ἐπίκαιρο.

Περίμενα περισσότερα ἀπὸ τὸ βιβλίο αὐτὸ διότι ἐπιρρεάστηκα ἀπὸ τὴ φήμη τοῦ συγγραφέα καὶ τὶς διάφορες συνεντεύξεις του σὲ ἔντυπα καὶ ἠλεκτρονικὰ μέσα.
Ὅμως τὸ βιβλίο κατὰ τὰ 2/3 περίπου ἀποτελεῖται ἀπὸ δημοσιευμένα ἄρθρα (ποὺ δὲν ἔχουν ὅλα σχέση μὲ τὸ θέμα τοῦ βιβλίου ) καὶ συνεντεύξεις ( στὶς ὁποῖες ἐπαναλαμβάνεται, ἐπιδεικνύοντας ἀξιοθαύμαστη εὐγλωττία).
Ἤλπιζα στὴν κριτικὴ τοῦ μετα-ἀνθρωπισμοῦ ἀπὸ μεταφυσικὴ ἔποψη - ἀφελῶς, ἀφοῦ στὸ βιβλίο ἀποκαλύπτεται ὁ θαυμασμὸς τοῦ συγγραφέα γιὰ τὸν Καστοριάδη.
Ὁ κ. Τάσης εἶναι δυτικὸς διανοούμενος (σσ. 201, 213) ποὺ μᾶλλον ἀδιαφορεῖ, ἂν δὲν χλευάζει κιόλας (πχ "χριστιανορθοδοξία", σ. 197) τὴν παράδοσή του καὶ αὐτὸ μπορεῖ νὰ φτάσει στὰ ὅρια τῆς ἱλαρότητας ὅταν προτείνει νὰ μιμηθοῦμε τὸν Σωκράτη (σ. 93) στὴν πρόταξη τοῦ βίου ἔναντι τῆς ζωῆς : γιατὶ νὰ φτάσω μέχρι τὸν Σωκράτη γιὰ αὐτὴν τὴν στάση, δὲν ἀρκεῖ ἡ χορεία τῶν νεομαρτύρων τῆς πρόσφατης ἱστορίας μας ;
Τέλος, ὑπάρχει μιὰ παράξενη ἀνακολουθία στὸ βιογραφικὸ τοῦ συγγραφέα, ὅπως ὁ ἴδιος τὸ παρουσιάζει στὸ τέλος τοῦ βιβλίου (σ. 211): ὅτι, δηλαδή, ἤθελε νὰ σπουδάσει στὸ
πανεπιστήμιο Κρήτης (φυσικό) ἐξαιτίας τῶν καθηγητῶν Ξανθόπουλου καὶ Πνευματικοῦ ποὺ ἔδιναν στὸ ἵδρυμα αἴγλη ("Harvard τῆς Μεσογείου"), ὅμως οἱ καθηγητὲς αὐτοὶ δολοφονήθηκαν (27/11/1990) ὅταν ὁ συγγραφέας ἦταν μαθητὴς γυμνασίου (ἐκτιμῶ ἀπὸ τὰ βιογραφικὰ στοιχεῖα· ὁ συγγραφέας γεννήθηκε τὸ 1976)· μὲ ποιὸ κριτήριο ἕνας μαθητὴς γυμνασίου ἀποτιμᾶ τὸ ἔργο τοῦ κοσμολόγου Ξανθόπουλου, σὲ ἐποχὴ ποὺ δὲν ὑπάρχει διαδίκτυο; Γιατὶ δὲν κάνει καμμία ἀναφορὰ στὸ διπλὸ φονικό, μοναδικὸ γεγονὸς στὰ ἀκαδημαϊκὰ χρονικά, συνδέοντάς το μάλιστα μὲ τὸν αὐταρχικὸ λαϊκισμό;
Συμπερασματικά, πρόκειται γιὰ ἕνα βιβλίο μὲ τὸ ὁποῖο ὁ κ. Τάσης ἐπιμελεῖται τὴν καριέρα του.

Ὁ Χ. Γιανναρᾶς, εἶναι ἐμβληματικὴ φυσιογνωμία τῆς θεολογικῆς σκέψης τῆς, ἀποκαλούμενης, “γενιᾶς τοῦ \'60” μὲ σημαντικὸ ἔργο ποὺ ἐπέδρασε στὶς ἑπόμενες γενιὲς παρὰ τὰ περὶ τοῦ ἀντιθέτου παράπονα τοῦ ἰδίου. Στὸ συγκεκριμένο βιβλίο, πιστεύω, ὅτι ἐπιχειρεῖται ἡ ἀποδόμηση τοῦ Χριστιανισμοῦ : μετὰ τὴν “ἀπομυθοποίηση” ποὺ πρότειναν οἱ Γερμανοὶ θεολόγοι τοῦ 20ου αἰῶνα, νὰ ἐπαναθεμελιωθεῖ ἡ πατερικὴ σκέψη σὲ φιλοσοφικότερη βάση ποὺ νὰ διορθώνει τὶς ὀντολογικὲς ἁπλουστεύσεις τῶν πατέρων, πχ τοῦ Ἁγίου Ἰωάννη Δαμασκηνοῦ ὁ ὁποῖος δὲν διέθετε τὰ κατάλληλα ἀναλυτικὰ ἐργαλεῖα.
Δὲν εἶμαι ὑπὲρ τῆς ἄποψης ὅτι ἡ Παράδοση εἶναι ἕνα στατικὸ σῶμα, ἀναλλοίωτων προτύπων, ἀλλὰ ἀντιθέτως, νομίζω, ὅτι ἀποτελεῖ ἕνα δυναμικὸ σῶμα ἀνανεούμενων προτάσεων ποὺ στοχεύουν, ὅμως, στὴ διαύγαση ἑνὸς δεδομένου πυρῆνα νοήματος τὸ ὁποῖο δὲν ἀναρωτιόμαστε ποιό εἶναι κάθε λίγο καὶ λιγάκι (πχ σύμβολο τῆς Πίστεως) .
Ποιός τὰ ἀποφασίζει αὐτά; Ἡ Ἐκκλησία καὶ μόνον. Δὲν πρέπει νὰ εἶναι τυχαῖο ὅτι δὲν ἀνιχνεύεται στὸ βιβλίο οὔτε μία φορὰ ἡ φράση “Οἰκουμενικὴ Σύνοδος” καὶ εἶναι ἀναμενόμενη ἡ δυσανεξία τοῦ διανοούμενου ἀπέναντι στὴ συλλογικότητα. Συνιστῶ τὸ βιβλίο, ὅμως προσωπικὰ θλίβομαι.

Σκέψη καὶ γλώσσα. Δὲν θὰ πρέπει ἡ ἀκρίβεια στὴ σκέψη νὰ πλαισιώνεται μὲ μία ὁμόλογη γλωσσικὴ κατασκευὴ ποὺ νὰ ἐγγυᾶται, γιὰ παράδειγμα, τὴν ἐξάλειψη τῆς ἀμφισημίας, ἤ τὸν ἀποκλεισμὸ τῆς περιστασιακότητας ἀπὸ τὴ σημασιολογία της;
Ὁ συγγραφέας περιγράφει τρεῖς ἀποτυχημένες προσπάθειες.

Πρῶτον, τὴν ἀδυναμία τοῦ Ἀριστοτέλη νὰ ἐξορίσει τὸν \'σοφιστὴ\' ἀπὸ τὴ διαλεκτική του καὶ ἡ ἀναγκαστικὴ συμπερίληψη τῆς ἀρνητικότητας ποὺ ἐκφράζει ὁ \'σοφιστὴς\' στὸ σῶμα τῆς διαλεκτικῆς ("Ὁ μή ἀποκλεισμὸς τῆς ἀμφισημίας φαίνεται [...] ὡς ἀναγκαῖο στοιχεῖο τῆς διαλεκτικῆς νομιμότητας", σελ. 35).

Δεύτερον, τὴν αὐτοαναίρεση τῆς ἀπόπειρας τοῦ Χοῦσσερλ νὰ ὑψώσει τὴ δικαιοδοσία τοῦ φαινομενολογικοῦ \'ἐγώ\' πάνω ἀπὸ αὐτὴν τοῦ ἁπλοϊκοῦ \'ἐγώ\', χωρὶς ὅμως ἡ θεμελίωση νὰ προσβλέπει σὲ συγκεκριμένα ὀντικὰ προνόμια, ὅπως γιὰ παράδειγμα στὸν κλασικὸ ὀντολογικὸ ρεαλισμό ("ἡ φαινομενολογικὴ ἐποχή [...] δὲν μπορεῖ νὰ ἀπαλλαγεῖ πλήρως ἀπὸ τὸ στοιχεῖο τῆς ὀντικότητας...", σελ. 63). Συμπυκνώνοντας μιὰ παράγραφο τῆς σελίδας 82, \'τὸ φαινομενολογικὸ ἔργο εἶναι περιστασιακὸ διότι ἀπευθύνεται στὸ μή φαινομενολόγο καὶ ἀμφίσημο διότι δίνει προτάσεις ποὺ ἐκφέρονται ἀπὸ τὴ θέση τοῦ ἁπλοϊκοῦ ἐγώ\'.

Τέλος, τὴν ἀλυσιτελῆ (μετακριτικὴ) προσπάθεια τοῦ Βιττγκενστάιν νὰ θέσει ὅρια στὴ θεμελιωτικὴ ἀξίωση (πχ, στὴν ἐρώτηση \'ποιό εἶναι τὸ νόημα τοῦ Χ;\' ἡ ἀπάντηση γίνεται μιὰ νέα, ἐπιθετικότερη, ἐρώτηση \'τί σημαίνει νὰ ἔχει κάτι νόημα;\'), διότι ἡ ἀπαίτηση αὐτὴ "...εἶναι ἤδη ἐμβαπτισμέν[η] σὲ μιὰ ρητορικὴ λειτουργία τοῦ φιλοσοφικοῦ ἔργου, τὴν ὁποία προϋποθέτει καὶ ἐπαναλαμβάνει, χωρὶς νὰ τὸ ἀναγνωρίζει."(σελ. 98)

Δὲν ὑπάρχει ἐπίλογος στὸ βιβλίο μολονότι διαθέτει εἰσαγωγή.
Ὡς ἀναγνώστης, λοιπόν, προσθέτω τὸν ἑξῆς ἐπίλογο :
"Φιλοσοφία ἐστὶ γνῶσις τῶν ὄντων ᾖ ὄντα ἐστί· τουτέστι, γνῶσις τῆς τῶν ὄντων φύσεως. Καὶ πάλιν· Φιλοσοφία ἐστὶ γνῶσις θείων τε καὶ ἀνθρωπίνων πραγμάτων· τουτέστιν ὁρατῶν τε, καὶ ἀοράτων." (Ἅγιος Ἰωάννης Δαμασκηνός, ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΑ κεφ. Γ\', Migne τ.94 στ.533)

Ὅσοι θεωροῦν τὸ λεγόμενο "Βυζάντιο" παρακμὴ καὶ πτώση, πιθανὸν νὰ ἀναθαρρήσουν
μὲ τὴν ἀνάγνωση τοῦ βιβλίου "Ἡ πολιτικὴ θρησκεία τῶν Ἑλλήνων" τοῦ Σ.Κυριαζόπουλου, κυρίως ἂν τὸ διαβάσουν ἐπιπόλαια καὶ μὴ ἔχοντας εὐρύτερη γνώση τοῦ ἔργου τοῦ φιλοσόφου, εἴτε ἔχοντας κατὰ νοῦ μόνον τὸν Γίββωνα, ἢ ἀς ποῦμε τὸν "Ἐπίκουρο" τοῦ Θεοδωρίδη.
Ὅσοι, ἀντιθέτως, προσέλθουν στὴν ἀνάγνωση μετὰ τὸ βιβλίο "Προλεγόμενα εἰς τὴν ἐρώτησιν περὶ Θεοῦ", τὸ ὁποῖο εἶναι καὶ προγενέστερο, ἴσως μπερδευτοῦν λίγο.
Ἀντιγράφω τὴν παρακάτω σύνοψη, ἀπὸ τὸν ἴδιο τὸν Κυριαζόπουλο (σελ 100), ἡ ὁποία βοηθᾶ στὴν κατανόηση:

Περιγράφεται, λοιπόν, στὸ βιβλίο ἡ πορεία ἀπὸ τὸ μῦθο στὸ λόγο διὰ τῆς ἑδραίας πολιτείας καὶ ἀπὸ ἐκεῖ στὴ φοβερὴ παρακμή της ("Οἱ Ἀθηναῖοι δὲν ἐδίστασαν νὰ προκηρύξουν ὡς μοναδικόν των σωτῆρα [...] τὸν Δημήτριον τὸν Πολιορκητήν", σελ 88-89, στὸν Θεοδωρίδη στὴ σελ 100), ὥστε νὰ ἀναζητηθεῖ τὸ πρόσωπο τοῦ Θεοῦ στὸ πολίτευμα τῆς Ἀνατολικῆς αὐτοκρατορίας.