Χρησιμοποιείται η τεχνική της αφήγησης, όχι η αμεσότητα της πλοκής. Αυτό κάνει το έργο κάπως πιο δυσανάγνωστο, αλλά από την άλλη, με τη μεστότητα των συναισθημάτων που η συγγραφέας θέλει να περάσει. Κάποια στιγμή, ο δυτικός τρόπος ζωής καταστρατηγήθηκε. Λόγω στειρότητας και σπανιότητας γεννήσεων, οι γυναίκες έγιναν σκεύος αναπαραγωγής. Ένα σύστημα ολοκληρωτικό επικράτησε, με θρησκευτικούς πολέμους, με ηθικολογική διαπαιδαγώγηση, με προπαγάνδα, με Οφθαλμούς, Φύλακες, Αγγέλους, Θείες, Κυβερνήτες. Οι παραβάτες στέλνονταν στις Αποικίες ή θανατώνονταν στο Τείχος. Όλη αυτή η ιεραρχική διαβάθμιση και ο καταμερισμός ρόλων στη δυστοπική περιοχή των ΗΠΑ, αναφέρονται ακροθιγώς. Σημασία για τη συγγραφέα είναι να θίξει ένα ορισμένο και συγκεκριμένο κομμάτι αυτής της δυστοπίας: τη θέση των γυναικών. Έχουμε λοιπόν τις πρόστυχες ή στείρες Άγυνες, Συζύγους Κυβερνητών που δεν μπορούν να τεκνοποιήσουν, Θείες, που μολύνουν με ηθικοπλαστικούς, ηθικολογικούς και προπαγανδιστικούς θρησκευτικούς λόγους την αξιοπρέπεια, την αυτονομία και την ελευθερία των νέων γυναικών, τις Θεραπαινίδες κ.λπ. Οι γυναίκες που μπορούν να τεκνοποιήσουν αντιμετωπίζονται εργαλειακά. Δεν είναι καν σκεύη ηδονής. Η ηδονή είναι κάτι το ανύπαρκτο, ακόμα και για τους άντρες-και προϊόν παράνομο, επικίνδυνο. Οι γυναίκες είναι σκεύη αναπαραγωγής. Ό, τι παλιά υφίστατο, να θέλει μια γυναίκα να αισθάνεται όμορφη, να φροντίζει τον εαυτό της, να αγαπάει το σώμα της, τις ηδονές, τον έρωτα, την ελευθερία, είναι πια ανύπαρκτο σε τούτη τη δυστοπία. Οι γυναίκες αντιμετωπίζονται περίπου σαν στις σημερινές ισλαμικές θεοκρατίες. Είναι κάπως περίεργο που η συγγραφέας αναφέρεται στη Γραφή ως στήριγμα αυτής της κοινωνίας, κάτι που παραπέμπει σε θεοκρατία και φονταμενταλισμό, χριστιανικής μάλιστα εμπνεύσεως. Το έργο απέχει από το νόημα έργων του Χάξλεϊ, που το ελεύθερο σεξ και οι ηδονές ήταν αυτοσκοπός, αλλά και από το 1984 του Όργουελ, εφόσον οι Οφθαλμοί λίγο αναφέρονται, εφόσον η συγγραφέας έχει στόχο να αναδείξει μια άλλη δυστοπία.

Ένα εκπληκτικό ποιητικό έργο. Αναμφίβολα, η καλύτερη ποίηση που έχει τύχει να διαβάσω ως σήμερα. Ο ποιητής Πάμπλο Νερούντα σε αυτή τη συλλογή κάνει μια σύνθεση συναισθημάτων. Όλα τα συναισθήματα εκδηλώνονται: ο θυμός, ο έρωτας, η αγάπη. Αναφέρεται πιο πολύ στο αίσθημα μοναξιάς. Επίσης, όλα τα στοιχεία του χρόνου παρουσιάζονται και είναι σαν να είναι διαπλεκόμενα ή να παίζουν μαζί. Όλες, επίσης, οι εποχές είναι παρούσες (φαίνεται ότι ο Νερούντα αγαπούσε πιο πολύ το φθινόπωρο), όλα τα χρώματα (φαίνεται ότι ο Νερούντα αγαπούσε πιο πολύ το πράσινο), οσμές, λέξεις από χλωρίδα και πανίδα, πάθος για τη Γη και τη θάλασσα, αλλά αναφορά και στα ουράνια φαινόμενα και σώματα, δηλαδή το φεγγάρι, τα άστρα κτλ. Η ποίηση του Νερούντα είναι και μελαγχολική και αισιόδοξη. Και θυμωμένη και υμνητική. Κάνει χρήσει έξοχων μεταφορών και παρομοιώσεων. Σχεδόν όλοι οι στίχοι έχουν υψηλή αισθητική αξία. Ο Νερούντα, όπως αναφέρει και η Δανάη Στρατηγοπούλου, είναι σαν να προκαλεί και να προσκαλεί σε διάλογο. Κι εκεί ακόμα, που μιλά ξεκάθαρα και με σαφήνεια, δεν παγιδεύεται στην πολιτική ή στο δοκίμιο, γιατί αμέσως θέτει στα ποιήματά του μεταφορικές και αλληγορικές εικόνες, πανέμορφες και λυρικές. Η ποίηση του Χιλιανού ποιητή έχει χαρακτηριστικά φιλοσοφίας. Όμως, δεν πρόκειται για φιλοσοφική ποίηση, αλλά φιλοσοφημένη ποίηση. Ο συγγραφέας δεν πέφτει ούτε στην παγίδα του πολιτικού και δοκιμιακού λόγου, ούτε στην παγίδα της φιλοσοφίας.
Ο Νερούντα είναι πια κλασικός ποιητής. Σε αυτό το έργο δεν ασχολείται μόνο με τον έρωτα, αλλά αναπτύσσει ευρύτερες υπαρξιακές εικόνες (μοναξιά, έρωτας, φιλία, θαυμασμός, φθόνος, μίσος, αγάπη, ζωή, θάνατος, απώλεια κ.λπ.). Με μαεστρία, χειρίζεται άψογα τις αντιθέσεις, οι οποίες φαίνονται συχνά και είναι σαν να παίζει με τον εαυτό του και τους αναγνώστες.

Κινδυνολογεί για το σοσιαλισμό και δεν αποδέχεται ούτε το κράτος Πρόνοιας, θεωρώντας το μεγάλο κίνδυνο για διολίσθηση στον ολοκληρωτισμό. Η ιστορική αλήθεια είναι ότι τα κεϊνσιανά κράτη Πρόνοιας στη Δυτική Ευρώπη λειτούργησαν αρκετά ικανοποιητικά, τουλάχιστον ως τη δεκαετία του 1980. Κανένας ολοκληρωτισμός δεν υπήρξε ούτε στη Γερμανία και Ιταλία ξανά, ούτε στην Αγγλία, ούτε στις ΗΠΑ και αλλού. Θεωρεί εντελώς ασύμβατες τις αρχές του ανταγωνισμού και του ατομισμού με αυτές του σοσιαλισμού. Επομένως, δεν αποδέχεται με κανένα τρόπο τη φιλελεύθερη σοσιαλδημοκρατία. Αποσιωπά ή δικαιολογεί (υποστηρίζοντας ότι γι\' αυτό ευθύνονται ευνοιοκρατικές και άλλες κρατικές παρεμβάσεις, μονοπώλια, συνδικάτα και ελλιπείς νομικές ρυθμίσεις) το γεγονός ότι ο απρόσωπος συντονισμός των αγορών, αυθόρμητος και ελεύθερος, είναι μια μέθοδος με πολλές παρενέργειες και προβλήματα και οδηγεί στις φούσκες, τις έντονες οικονομικές ανισότητες, την αισχροκέρδεια και την αρπακτικότητα. Επικρατεί μια άκρατη πίστη στους απρόσωπους και ασυντόνιστους «νόμους» των αγορών. Αυτή η μυθολογία σχετικά με το Αόρατο Χέρι, μυθολογία την οποία μας κληροδότησε ο Άνταμ Σμιθ, είναι εξίσου ανίσχυρη λογικά, αν όχι αναφορικά με συγκεκριμένες επιπτώσεις, με τη μυθολογία και το «έπος» του σχεδιασμού και του παντοδύναμου υπερ-συντονιστικού και αναδιανεμητικού κράτους. Επιπλέον, φαίνεται να ομολογεί άρρητα ο Χάγιεκ, ότι ένας τέλειος ανταγωνισμός και ένας τέλεια φιλελεύθερο σύστημα, θα είχε όσο το δυνατόν λιγότερες παρενέργειες. Αν συμφωνήσουμε με αυτού του είδους τη λογική, κι ένας ιδανικός σοσιαλισμός θα ήταν ένα δυνητικά αποτελεσματικό, ελεύθερο και δίκαιο σύστημα. Ο Χάγιεκ, όμως, σκέφτεται με τον ίδιο τρόπο που σκέφτονται οι ορθόδοξοι μαρξιστές. Αδυνατεί να δει ή να δεχτεί συμβιβασμούς και μεσιτεύσεις κι αυτό είναι μια μεγάλη αδυναμία στο μνημειώδες έργο του.

ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΟΥ ΤΕΛΟΥΣ

Η βασανιστική αναζήτηση ενός τέλους άρτιου, σωστού
μήπως και φτάσεις ως την τελειότητα
έχει τον κίνδυνο ενός τέλους κλειστού και οριστικού
που αρνείται ν\' ανοιχτεί στην περιπέτεια μιας νέας αρχής.

Ο Τίτος Πατρίκιος είναι ο σπουδαιότερος εν ζωή ποιητής. Σε αυτή τη μικρή ποιητική συλλογή (Ο δρόμος και πάλι, εκδόσεις Κίχλη, 2020) παίζει με τις αντιθέσεις, ενώ οι απαισιόδοξες σκέψεις εναλλάσσονται με τις απαισιόδοξες και συνθέτουν το ρεαλισμό. Γράφει απλά, μεστά, με ένα μεγάλο βάρος εμπειριών και οι εικόνες που κατασκευάζει αντικατοπτρίζουν υπέροχα τη ζωή με τα άλυτά της προβλήματα. Δεν παύει να ελπίζει, είναι μάχιμος και, λόγω ηλικίας και πνευματικής ωριμότητας, δεν παρασύρεται στη σκοτοδίνη της υπεραισιοδοξίας. Μένει ταπεινός, αναπτύσσει ερωτήματα που δεν απαντά, λέει "ναι" στη ζωή και στις εκπλήξεις, ενώ είναι πανέτοιμος να αναστοχαστεί, με ένα τρόπο αβεβαιότητας, που δεν εγγυάται σιγουριά. Θωρεί τη ζωή κοινωνικά, με την αλληλεπίδραση των ανθρώπων. «Εγώ και οι άλλοι», θα μπορούσε να είναι αυτό που χαρακτηρίζει τη συγκεκριμένη ποιητική συλλογή.

Το έργο του A.C. Grayling, Η ιστορία της φιλοσοφίας, εκδόσεις Πατάκη, 2021, είναι ένα έργο πλήρες, συνθετικό και αναλυτικό. Ο συγγραφέας αναφέρεται σε όλο το ταξίδι της φιλοσοφίας, από τους Προσωκρατικούς, έως το συναρπαστικό 20ο αιώνα. Πρωτοτυπία του είναι ότι καταπιάνεται εν συντομία και με την ανατολική και αφρικανική φιλοσοφία. Γύρω από τον κάθε φιλόσοφο αναφέρονται βασικές βιογραφικές πληροφορίες, καθώς και το ιστορικό πλαίσιο στο οποίο έζησαν και έγραψαν. Εξηγούνται οι επιρροές των φιλοσόφων, οι συμβολές τους και ο συγγραφέας ασχολείται και με το ποιους μεταγενέστερους φιλόσοφους επηρέασαν. Γίνεται μια κριτική αποτίμηση της κάθε φιλοσοφικής σκέψης, τα θετικά και αρνητικά, οι πρωτοτυπίες και οι αδυναμίες. Ο Grayling ορίζει τη φιλοσοφία και την οριοθετεί σε σχέση με τη θεολογία, αλλά και άλλα έργα του πνεύματος, όπως οι κοινωνικές επιστήμες, η μαγεία, η αλχημεία και η λογοτεχνία. Ο συγγραφέας αναφέρει μόνο ό,τι έχει φιλοσοφικό ενδιαφέρον, ακόμα κι αν κύριος τομέας ενασχόλησης ενός φιλοσόφου είναι, π.χ., η θεολογία. Ο συγγραφέας ασκεί έντονη κριτική στη θρησκεία και της καταλογίζει πολλά. Ακόμα και την καταστροφή πολλών κλασικών, «παγανιστικών» έργων. Δεν διστάζει να χρησιμοποιήσει το «π. Κ.Ε. και Κ.Ε.» αντί το συνηθισμένο «π.Χ. και μ. Χ.». Ο συγγραφέας φαίνεται να έχει κάποια μαθηματική παιδεία και να είναι γνώστης της λογικής. Παρουσιάζει τους φιλόσοφους και τις φιλοσοφίες με τρόπο ευφάνταστο, εύληπτο και πάντα κριτικό. Τα «κουτσομπολιά», όταν τα αναφέρει, δίνουν στο έργο ζωντάνια και μάλλον φωτίζουν πτυχές ή δημιουργούν άσκηση της κριτικής σκέψης, παρά συσκοτίζουν την παρουσίαση. Είναι ένα εξαιρετικό έργο ιστορίας της δυτικής, αλλά και ανατολικής σκέψης. Τροφή για σκέψη, διαμάντι της φιλοσοφίας, έργο τομή. Ο A.C. Grayling γράφει καλύτερα από το Μπέρτραντ Ράσσελ. Είναι, αναμφίβολα, ο Ράσσελ του αιώνα μας.

Ένας διάλογος βιολογίας-ιστορίας. Αναφορά σε ένα γενικό-μακροϊστορικό πλαίσιο. Sapiens, το δολοφονικότερο είδος στον πλανήτη, αλλά και το πιο συνεργατικό. Με τη Γνωσιακή Επανάσταση πλάστηκαν φαντασιακοί συνεκτικοί δεσμοί, αλλά και φαντασιακές ιεραρχίες. Στην ιστορία δεν υπάρχει δικαιοσύνη και η Εξέλιξη αδιαφορεί για τα ανθρώπινα πεπραγμένα. Μόνο εικασίες μπορούν να γίνουν για την τροφοσυλλεκτική περίοδο, ακόμα και αργότερα, κατά τη νεολιθική εποχή, διότι δεν διαθέτουμε επαρκή παλαιοανθρωπολογικά, αρχαιολογικά κ.ά. στοιχεία. Οι απόψεις του συγγραφέα για τις αυτοκρατορίες και την παγκοσμιοποίηση, καθώς και η πίστη του στη φυσική επιλογή και εξέλιξη, ίσως εξόργισαν πολλούς αναγνώστες. Ένας ιστορικός δεν μπορεί να καλύψει όλα τα γεγονότα, αλλά αναφέρει όσα βασικά τον ενδιαφέρουν και σ’ αυτό το σημείο πρέπει να κρίνεται η συμβολή του έργου του. Σκοπός του Χαράρι δεν είναι να γράψει μια παραδοσιακή ιστορία, όπως τη διαβάζουμε στα περισσότερα βιβλία. «Μεγάλα άλματα στη δύναμη των ανθρώπων δεν βελτίωσαν ιδιαίτερα τη ζωή του μεμονωμένου σάπιενς και συνήθως προκάλεσαν απέραντη δυστυχία σε άλλα ζώα». Ένα από τα συμπεράσματα σε πολλά σημεία του έργου του. Το προτελευταίο κεφάλαιο, εξαιρετικά σημαντικό, αναρωτιέται για το τι είναι η ευτυχία και πώς μπορεί να κατακτηθεί. Αιρετικό, ρηξικέλευθο έργο, με ώριμες αντιλήψεις για τη φιλοσοφία της ιστορίας, «ενοχλητικό», βλάσφημο, ανίερο, γόνιμο, απολαυστικό και εφαλτήριο προβληματισμών.

Θα μπορούσε να είχε γράψει ένα πολύ καλό μυθιστόρημα-θρίλερ ο Μαρής, αλλά απεβίωσε. Ο Γ. Λεονταρίτης δημοσιεύει το υλικό που είχε συγκεντρώσει ο Μαρής σχετικά με το Μακάριο, από συνεντεύξεις μαζί του, γράφει την εισαγωγή και το επίμετρο. Αυτό που διαβάζουμε δεν είναι μυθιστόρημα. Είναι μαρτυρίες, που είχαν δημοσιευτεί στην Απογευματινή και θα γίνονταν μυθιστόρημα αν δεν είχε πεθάνει ο Γ. Μαρής.
Έχει, λοιπόν, ιστορική αξία ως ντοκουμέντο και ως πρωτογενής πηγή πληροφόρησης. Περιγράφεται όλη η ιστορία από το πραξικόπημα εναντίον του, τη φυγή στο εξωτερικό (Μάλτα, Αγγλία, ΗΠΑ), την εισβολή της Τουρκίας στην Κύπρο, τις σκληρές διαπραγματεύσεις. Οι εχθροί του Αρχιεπισκόπου τον κατηγορούσαν ότι δεν ήθελε την Ένωση και ήταν "συνοδοιπόρος" της Αριστεράς. Αυτά διατεινόταν η ΕΟΚΑ Β΄ και γύρω της συνασπίστηκαν παντοειδείς δυσαρεστημένοι, που κατηγορούσαν το Μακάριο για αυταρχισμό. Διαφαίνεται μια απέχθεια προς το πρόσωπό του ακόμα και πριν τον Ιωαννίδη. Το 1970 επιχείρησαν ανεπιτυχώς να τον δολοφονήσουν. Τα σενάρια είναι πολλά για το οποίο κρύβονταν πίσω από αυτήν την επίθεση. Έπειτα, στο πραξικόπημα του 1974 και, μετά την διάλυση της χούντας και τον ερχομό της δημοκρατίας, ακόμα μια απόπειρα δολοφονίας. Στο βιβλίο αναφέρεται ο πολύ ύπουλος και ύποπτος τρόπος με τον οποίο χειρίστηκε την τουρκική εισβολή ο Κίσιντζερ. Υπονοείται ανάμιξη της CIA σε όλη αυτήν την περίοδο, η οποία προσπαθούσε να υποσκάψει και να βλάψει το Μακάριο, συνεργαζόμενη με τη χούντα και την ΕΟΚΑ Β΄. Πάντως, από τα επίσημα στοιχεία που έχουμε στα χέρια μας, οι ΗΠΑ δεν φαίνεται πουθενά να υποκινούν την απριλιανή δικτατορία ούτε να έχουν άμεση εμπλοκή στο πραξικόπημα εναντίον του Μακαρίου. Η στάση των ΗΠΑ θυμίζει την τωρινή τους στάση απέναντι στους Κούρδους. Επιπλέον, δεν υπάρχει κανένα στοιχείο ότι η ενέργεια της χούντας του Ιωαννίδη ήταν αμερικανοκινούμενη ή είχε ως στόχο την εμπλοκή της Τουρκίας. Όπως λέει και ο Μακάριος, πρόκειται για βλακεία, αστοχία και ανευθυνότητα.

Παρά την απουσία κάποιας ιδιαίτερης πλοκής, το συγγραφικό στυλ είναι τόσο διαυγές και ειλικρινές, η εξιστόρηση της μυθοπλασίας είναι τόσο καταιγιστική, που κάνει τον αναγνώστη να αναρωτιέται πού το πάει ο συγγραφέας και να θέλει να το ολοκληρώσει. Το μυθιστόρημα έχει ως επίκεντρο την τραγικότητα της ζωής. Με συντομία παρουσιάζω κάποιες λέξεις και σχήματα, που αρμόζουν στην ατμόσφαιρα αυτού του έργου: απώλεια, δυστυχία, αδιαφορία, αμηχανία, μοναξιά, εσωτερική εξορία, γενικευμένη θλίψη, νόημα ζωής, ανυπαρξία, αποσύνδεση-διαχωρισμός, λαγνεία, αγάπη, ασαφής εικόνα του εαυτού, κοινωνικός έλεγχος, καταστροφή του εαυτού, φθορά, απελπισία, κόπωση, βαρυθυμία, απομόνωση, αποξένωση, κενότητα, αποτυχημένη ζωή, σοφία, άγνοια. Όσο για το θάνατο, αυτός φανερώνεται στο μυθιστόρημα με τρεις μορφές: ως απώλεια προσώπων και στιγμών που αγαπούμε, ως απώλεια από τους πολέμους, ως φυσική καταστροφή του εαυτού μας.
Το μυθιστόρημα είναι εξαιρετικό. Το συνιστώ ανεπιφύλακτα και σίγουρα μας κάνει πιο γνώστες και φιλοσοφημένους σχετικά με τη ζωή, την ύπαρξη και τις τραγικότητες που τις συνοδεύουν. Είναι βαθιά φιλοσοφικό, χωρίς να βασίζεται σε αποφθέγματα και χωρίς να ανοίγει εισαγωγές με πομπώδη και διδακτικό τόνο.

Ένα κλασικό έργο Επιστημολογίας, ήτοι φιλοσοφίας της επιστήμης, είναι του A. F. Chalmers, με τίτλο « Τι είναι αυτό που το λέμε επιστήμη; », Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 1994. Δεν πρόκειται για εκλαΐκευση, είναι όμως απολύτως κατανοητό. Το πλεονέκτημά του είναι ότι αντιμετωπίζει κριτικά την κάθε θεωρία για την επιστήμη και βάζει σε μια τάξη και σειρά τις θεωρίες που έχουν αναπτυχθεί γύρω από αυτή. Ο Chalmers αναφέρεται βασικά στη φυσική και στις θετικές επιστήμες, των οποίων τις μεθόδους και τις θεωρίες που έχουν αναπτυχθεί γύρω από αυτές τις μεθόδους, θεωρεί ανώτερες σε σχέση, π.χ., με το μαρξισμό, την κοινωνιολογία, την ευρύτερη φιλοσοφία και την ιστορία. Το βιβλίο αφορά πολύ εμμέσως τους κοινωνικούς επιστήμονες, αλλά άμεσα τους φυσικούς επιστήμονες και τους ειδικευμένους στη φιλοσοφία των θετικών επιστημών. Απευθύνεται σε όσους και όσες θέλουν να ανακαλύψουν τους νόμους της φύσης, μέσω των θεωριών αναφορικά με αυτή.

Η «Κοινωνική Ψυχολογία» της Φλώρας Κοκκινάκη απευθύνεται βασικά σε προπτυχιακούς φοιτητές. Η Κοινωνική Ψυχολογία είναι μία εκ των κοινωνικών επιστημών, η οποία ασχολείται με τις διατομικές ή/και διομαδικές διεργασίες, σχέσεις οι οποίες οδηγούν σε στάσεις ή συμπεριφορές και παράγουν κοινωνικά αποτελέσματα. Είναι μια αρκετά εμπειρική επιστήμη. Γιατί, παρά τα διάφορα ερμηνευτικά μοντέλα και τις θεωρίες, έχει ενεργητικό σε πολλά πειράματα υπό ελεγχόμενες συνθήκες, κάποια από αυτά άφησαν ιστορία, τα οποία θυμίζουν τα εργαστηριακά πειράματα στην επιστήμη της Φυσικής. Η Κοινωνική ψυχολογία πραγματεύεται θέματα όπως η αρνητική ή θετική κοινωνική συμπεριφορά, η διαμόρφωση της προσωπικότητας, η υπακοή ή η ανυπακοή, το κύρος και άλλα. Τα πιο ενδιαφέροντα θέματα, κατά τη γνώμη μου, είναι όσα σχετίζονται με προκαταλήψεις και οδηγούν συχνά σε συνέπειες διακρίσεων, αποκλεισμού ή επιθετικής συμπεριφοράς. Την προηγούμενη δεκαετία, με την κρίση στην Ελλάδα και τις έντονες εντάσεις, με απασχόλησαν πολύ αυτά τα προβλήματα. Σε αυτό το βιβλίο έλαβα πολλές απαντήσεις και ερεθίσματα προβληματισμού. Το βιβλίο είναι καλογραμμένο, έχει πλούσια βιβλιογραφία και παραπομπές στις εκάστοτε έρευνες και θεωρίες των Κοινωνικών Ψυχολόγων. Είναι δομημένο ως επιστημονικό σύγγραμμα, το οποίο παρέχει συνοπτικά τους βασικότερους προβληματισμούς και τα βασικότερα πορίσματα από μελέτες και πειράματα, καθώς και μια κριτική επισκόπηση για κάθε μοντέλο και θεωρία. Αναφέρεται συνοπτικά και στο πολιτισμικό πλαίσιο, σε παράγοντες κλιματικούς που επηρεάζουν τη συμπεριφορά, καθώς και σε θεωρίες εξελικτικής ψυχολογίας και κοινωνιοβιολογίας, οι οποίες όμως είναι δύσκολο να μετρηθούν και να υπολογιστούν. Τα τελευταία κεφάλαια έχουν και το μεγαλύτερο ενδιαφέρον.