Φιλοσοφικό δοκίμιο ή ποίηση; Φιλοσοφικό δοκίμιο ποιητικά δοσμένο! Είναι απαιτητικό και δύσκολο, αλλά παρασύρει τον αναγνώστη σε στροβιλισμούς σκέψεων, νοημάτων, εικόνων, μεταφορών και αλληγοριών. Σκέψεις για το χρόνο, την τέχνη, την τύχη. Σκέψεις για την ελληνική γλώσσα και τον ελληνικό πολιτισμό, που τόσο θαύμαζε ο Ελύτης. Και πάντα μια «σάλτσα» με στοιχεία της χλωρίδας και άλλων χαρακτηριστικών γνωρισμάτων της Ελλάδας. Εικόνες πολλές σ’ αυτό το απαιτητικό έργο, ερωτήματα πολλά, ανάμικτα αισθήματα. Φαίνεται και η ευρυμάθεια του Ελύτη, όχι μόνο από το λεξιλόγιο, αλλά και από συγγραφείς που προφανώς γνώριζε και είχε μελετήσει, Έλληνες, άλλους Ευρωπαίους κ.λπ.

Το ηγεμονικόν, ο νους, δεν επηρεάζεται από εξωτερικά αίτια, γνώμες, δοξασίες, παρά μόνο εάν το επιθυμήσει. Άρα είμαστε δυνητικά άτρωτοι απέναντι σε αρνητικά περιστατικά. Οι γνώμες που έχουν οι άλλοι για εμάς, είτε αρνητικές είτε θετικές, δεν έχουν καμιά αξία, γιατί είναι εφήμερες. Όλοι θα πεθάνουμε και διαφορετικές αξιολογήσεις θα διαδεχτούν τις προγενέστερες, μέχρι να σβήσουν κι αυτές. Αυτό θα συνεχίζεται στο διηνεκές του άπειρου χρόνου. Όλοι οι άνθρωποι και όλες οι γνώμες θα χαθούν στη λήθη. Πρέπει να βλέπουμε με συμπάθεια και συγκατάβαση αυτούς που μας κακολογούν, γιατί μπορούν να σφάλλουν. Η φύση έχει προβλέψει το μέρος να έχει κάποια σχέση με το σύνολο. Οτιδήποτε τμηματικό έχει σχέση με το σύνολο της φύσης. Τα φυσικά φαινόμενα διαδέχονται διαρκώς το ένα το άλλο, το γήρας τη νιότη και ο θάνατος το γήρας. Η ζωή είναι μηδαμινή, αλλά όχι και άσκοπη. Ο θάνατος δεν πρέπει να μας φοβίζει ή να μας ανησυχεί. Στην ουσία το κάθε τι μεταβαίνει από μια μορφή σε άλλη, σε μια αέναη εναλλαγή, που η φύση και οι θεοί ορίζουν. Γενικά, μη σε απασχολούν πράγματα που ξεφεύγουν από τον έλεγχό σου και τη θέλησή σου. Η φύση έχει προβλέψει τα πάντα: όσα φαίνονται αρνητικά και ιταμά κι όσα φαίνονται θετικά και ενάρετα. Τα ηγεμονικά όμως των ανθρώπων διαφέρουν. Όλα είναι όμως μέρη του συνόλου που έχει φροντίσει η φύση. Δεν πρέπει να μας απασχολεί ο θάνατος, η ασθένεια, οι κακές γνώμες των άλλων και η υστεροφημία. Όλα τα ιστορικά φαινόμενα, η κακία, η βία, ο θάνατος, η φτώχεια υπήρχαν πριν, θα υπάρχουν μετά και θα υπάρχουν πάντα. Είναι εφήμερα και έρχονται και παρέρχονται. Η αποφυγή των σαρκικών απολαύσεων και των ηδονών της ύλης, του πλούτου, των επιδοκιμασιών είναι βασικό αίτημα των στωικών. Αταραξία απέναντι στη φθορά, τον πόνο, το θάνατο, τις υλικές απολαύσεις, τον έπαινο και τον ψόγο. Ο (πολιτειακός) νόμος, ο θεός/οι θεοί, το Όλο (σύνολο), η φύση, ο (ορθός) λόγος και το κοινωνικό συμφέρον χρησιμοποιούνται σχεδόν ισοδύναμα και εναλλακτικά ως η ανώτερη βούληση.

Ίσως από τα καλύτερα βιβλία του Ουμπέρτο Έκο. Το είχα διαβάσει πριν 5 περίπου χρόνια, είναι δύσκολο να θυμηθώ και να γράψω μια αναλυτική κριτική. Η ανασύσταση της πρόσφατης ιστορίας, με σκοπό την ανάκληση στο νου, η ανασύσταση αυτή που γίνεται, όπως λέει και η παρουσίαση, με έναν εικονογραφικό, αλλά και εικονοκλαστικό τρόπο στη λογοτεχνία, το νόημα και την ιστορία, είναι κάτι το ταξιδιάρικο και επαναστατικό. Ο νεαρός αναγνώστης μπορεί να πάρει τη θέση του έχοντα αμνησία και να προσπαθήσει κι αυτός, με τη βοήθεια του Έκο, να πλάσει την ιστορία που δεν έζησε και που ο ήρωας του Έκο, προσπαθεί απλά να αναπλάσει. Ο νεαρός αναγνώστης και ο ήρωας του Έκο έχουν το ίδιο σημείο εκκίνησης. Μόνο που ο νεαρός αναγνώστης μαθαίνει, ενώ ο ήρας του Έκο επαναφέρει και ανακαλεί στη μνήμη κάτι που ήδη γνώριζε και ίσως το βλέπει με διαφορετική ματιά. Διαβάζεται εύκολα κι ευχάριστα, έχει μια νότα νοσταλγίας, αλλά και τρόμου για τους συνομήλικους του Έκο, ενώ απέχει παρασάγγες από τη δυσκολία άλλων έργων του.

Αναμφίβολα είναι ένα μη εκλαϊκευτικό, συνθετικό έργο. Δεν θα πω ψέματα. Δεν διάβασα όλο αυτόν τον τόμο, αλλά ούτε και το μεγαλύτερο μέρος του βιβλίου. Αν και κατανοητό, είναι κουραστικό και του λείπει η πρωτοτυπία στη σύλληψη του εγχειρήματος. Έχει εντούτοις πολλές έγκυρες και ενδιαφέρουσες πληροφορίες. Δεν καταπιάνεται με παράλληλη ιστορία, αλλά εμπλέκει τις χώρες που, συνήθως παραγκωνίζουν οι ιστορικοί, μόνο όταν αυτές "συμπλέκονται" με τις μεγάλες δυνάμεις της Δύσης. Παραμένει μια δυτικοκεντρική προσπάθεια, χωρίς να σημαίνει ότι ο αναγνώστης δεν θα λάβει πλούσιες και χρήσιμες πληροφορίες. Πάνω στους δύο τόμους του J. M Roberts βασίστηκαν ντοκιμαντέρ, ενώ το έργο του αποτέλεσε και σύγγραμμα σε ορισμένα πανεπιστήμια, συμπεριλαμβανομένων και ελληνικών. Περιμένουμε ακόμη καλύτερες προσπάθειες στο χώρο των μη εκλαϊκευμένων βιβλίων, γιατί απλούστερες δουλειές έχουν κυκλοφορήσει και ορισμένες έχουν γίνει και δημοφιλείς.

Εξετάζονται οι προκλήσεις της παγκοσμιοποίησης σε διάφορα πεδία: στο οικονομικό, στο πολιτικό, στο εθνικό, στο πολιτισμικό και σε άλλα. Συλλογικό έργο, μας δίνει πάρα πολλές ιδέες, μας κατατοπίζει και μας ενημερώνει. Κάθε συγγραφέας έχει και κάτι διαφορετικό να μας πει. Διαβάζοντάς το κανείς, σίγουρα έχει αναπτύξει μια γενική ιδέα για το περίπλοκο αυτό φαινόμενο. Δυστυχώς όμως, το μεγαλύτερο μέρος του βιβλίου είναι (επι)κριτικό, παρέχει μια δεξαμενή (αρνητικών) απόψεων και αποσιωπώνται, παραγκωνίζονται και δεν αναφέρονται οι (όποιες) θετικές επιδράσεις του φαινομένου αυτού. Θα το ήθελα δηλαδή πιο σφαιρικό στις αποτιμήσεις, χωρίς να χάσει τη σφαιρικότητα στα θιγόμενα πεδία, τομέα στον οποίο, νομίζω ότι έχει επιτύχει!

Μια συμπαθητική μικρή ιστορία του γνωστού Ρώσου λογοτέχνη Τολστόι, γραμμένη το 1881. Ένας τιμωρημένος από το Θεό Άγγελος, κατεβαίνει στη Γη, στη Ρωσία του 19ου αιώνα, για να εξιλεωθεί, μαθαίνοντας τρεις αλήθειες: Τι κατοικεί εντός του ανθρώπου, Τι δεν έχει δοθεί στον άνθρωπο και Από τι ζουν οι άνθρωποι. Το κλίμα της αγάπης και της θρησκευτικότητας είναι κυρίαρχο σε αυτή την ιστοριούλα, η οποία μοιάζει με παραβολή. "Οι άνθρωποι πιστεύουν ότι ζουν επειδή φροντίζουν τους εαυτούς τους, στην πραγματικότητα η αγάπη είναι εκείνη που τους κάνει να ζουν". Οι αξίες της φιλανθρωπίας, της δοτικότητας, της ευγνωμοσύνης και της ανταπόδοσης είναι ορατές σε αυτή τη μικρή ιστορία. Παίρνει και ο αναγνώστης κάποια στοιχεία από τα ήθη της εποχής, την κοινωνική διαστρωμάτωση και τον καθημερινό τρόπο ζωής.

Το βιβλίο έχει πολύ λίγη θεωρία και αυτό είναι ένα από τα αρνητικά του. Είναι γνωστό ότι ο Ν. Μπογιόπουλος είναι ένας στρατευμένος διανοητής, αλλά αυτό για εμένα δεν έχει τόση σημασία, όση σημασία έχουν κάποιες άλλες ενστάσεις αναφορικά με το συγκεκριμένο έργο. Υπάρχει μια διαρκής παράθεση στατιστικών πληροφοριών, ένας βομβαρδισμός στατιστικών στοιχείων που ενοχοποιούν τον καπιταλισμό. Δεν αμφισβητώ την εγκυρότητα των πηγών του. Άλλες όμως στατιστικές πληροφορίες, που να επικυρώνουν τη δική τους ιδεολογία και κοσμοθεωρία, θα μπορούσαν-και το έχουν κάνει πολλοί-να παραθέσουν και φιλελεύθεροι οικονομολόγοι. Δεν θεωρώ δηλαδή ότι ο «στατιστικός καταιγισμός» κάνει το βιβλίο αυτό πιο επιστημονικό. Η έλλειψη θεωρίας είναι ένα σοβαρό μειονέκτημα. Στην ουσία ο συγγραφέας προσπαθεί να επιβεβαιώσει κάποια στερεότυπα, διαμέσου στατιστικών αναφορών. Ωστόσο το βιβλίο είναι χρήσιμο για να μας δείξει πολλές αρνητικές όψεις του καπιταλισμού, μέσω της βοήθειας των αριθμών και της στατιστικής. Το συμπέρασμα είναι μανιχαϊστικό: σοσιαλισμός ή βαρβαρότητα… Εν κατακλείδι: η μισή αλήθεια για το οικονομικό γίγνεσθαι.

Δεν διαβάζω Αγγλικά. Γνωρίζω για το συγκεκριμένο έργο από την ελληνική του μετάφραση από τις εκδόσεις Πεδίο. Πριν αρκετό καιρό είχαν προσφορά δύο τόμους σε μια κυριακάτικη εφημερίδα. Αξιόλογη προσπάθεια συγγραφής μιας/της παγκόσμιας ιστορίας. Μοιάζει με εγκυκλοπαίδεια, λόγω των πολλών πανέμορφων εικόνων και λόγω της σχετικά ουδέτερης και αμερόληπτης παρουσίασης των πιο σημαντικών γεγονότων. Από την άλλη, είναι γνωστό στη μεθοδολογία των ιστορικών ότι, ακόμα και το επιλεγμένο υλικό, είναι μια μορφή θέσης και άποψης. Αξιόλογη, λοιπόν προσπάθεια σύνοψης, εκλαΐκευσης και αντιμετώπισης της παγκόσμιας ιστορίας.

Μια πάρα πολύ καλή επιλογή από το κλασικό έργο του Οβιδίου σε έμμετρη μετάφραση. Με μια απόδοση σε ανομοιοκατάληκτο ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο, απολαμβάνουμε ωραία ποίηση. Οι Μεταμορφώσεις είναι ένα «γόνιμο αναμάσημα» της ελληνικής μυθολογίας, μια μεγάλη στιγμή έμπνευσης του Οβιδίου. Υπάρχουν και λιγότερες αναφορές σε ανατολικούς μύθους και θεότητες. Η προσπάθεια επιλογής του υλικού και μετάφρασης-απόδοσης του Θεόδωρου Ι. Γιαννάτου είναι αξιόλογη και μας προσφέρει ένα ποιητικό αποτέλεσμα υψηλής αισθητικής αξίας. Ο Οβίδιος έδωσε σημασία στους ελληνικούς μύθους και τους προσέδωσε μια ποιητική υπόσταση. Η παρούσα έκδοση είναι λιτή και δεν κουράζει. Εισαγωγικά σημειώματα και υποσημειώσεις δίνονται μόνο εκεί που είναι απαραίτητο, ώστε να βοηθούν τον αναγνώστη στην κατανόηση του νοήματος των ποιημάτων και των μύθων.

Τα καλά του βιβλίου: Το βιβλίο αυτό ιστορίας αποτελείται από ανεξάρτητα κείμενα Ελλήνων και ξένων επιστημόνων, τα οποία έχουν πολύ ενδιαφέρον. Το βιβλίο που θα διαβάσετε εστιάζει στην ελληνική ιστορία: Αρχαία Ελλάδα, Βυζάντιο, ελληνική ιστορία του 20ου αιώνα σε αυτοτελή ενότητα. Αυτό δεν είναι απαραίτητα αρνητικό, να εστιάζουμε στην ελληνική ιστορία και παράλληλα να «πεταγόμαστε» σε άλλες χώρες και περιοχές. Είναι ιδιαίτερο πλεονέκτημα του συγκεκριμένου βιβλίου ότι αναφέρεται σε γεγονότα ιστορικά όπως ο πολιτισμός των Ουράρτου στην Αρμενία, ο ρόλος των γυναικών στην ιστορία, το παραγκωνισμένο Βυζάντιο, το Μεγάλο Δουκάτο της Λιθουανίας, το ιρλανδικό εθνικό ζήτημα και άλλα, τα οποία οι περισσότεροι ιστορικοί της παγκόσμιας ιστορίας παραμερίζουν ή, πιο σπάνια, αποσιωπούν. Τα αυτόνομα κείμενα συνοδεύονται από πανέμορφες φωτογραφίες ή έργα τέχνης που απεικονίζουν την κάθε περίοδο. Ο κάθε συγγραφέας παραθέτει τις πηγές του και βιβλιογραφία στο τέλος των κειμένων.
Τα αρνητικά του βιβλίου: Μάλλον πρόκειται για μια βιαστική προσπάθεια έκδοσης, με πολλά τυπογραφικά λάθη, λάθη σύνταξης και ορθογραφίας. Θα μπορούσε να γίνει μια καλύτερη επιμέλεια. Επιπλέον, απουσιάζει μια συνοχή σε αυτά τα 27 στο σύνολο κείμενα και ο αναγνώστης ίσως χαθεί σε σκόρπιες, ασύνδετες και αποσπασματικές αναφορές, όσο σοβαρές κι αν είναι αυτές, κάτι που δεν συνάδει με τη φιλοσοφία της παγκόσμιας ιστορίας. Το γεγονός, τέλος, της απουσίας κάποιου ιδιαίτερου προλόγου και εισαγωγικού σημειώματος είναι δίκοπο μαχαίρι: από τη μία αποφεύγεται η φλυαρία, από την άλλη δεν μας δίνεται μια εξήγηση για τη συγκεκριμένη συνεισφορά του βιβλίου στην έρευνα.