Δεν είμαι σε θέση να αξιολογήσω όσο πιο αντικειμενικά γίνεται αυτό το βιβλίο. Σίγουρα είναι καλογραμμένο. Δυσκολεύει όμως τους μαθηματικά απαίδευτους σαν κι εμένα, ενώ είναι στοιχειώδη μαθηματικά για κάποιον γνώστη. Στο βιβλίο γίνεται μια προσπάθεια να τεθεί υπό έλεγχο η μαθηματική τυχαιότητα, που αφορά ένα σωρό παράγοντες της ζωής μας: τη διατροφή, την υγεία, την πολιτική, τα τυχερά παιχνίδια, την οικονομία, τον κινηματογράφο, τα βιβλία κ.λπ. Αναφέρονται διάφοροι νόμοι πιθανοτήτων και εργασίες γνωστών μαθηματικών του παρελθόντος (Λαπλάς, Μπερνούλλι, Πασκάλ, Φερμά, Κατελέ και πολλών άλλων). Το βιβλίο είναι γραμμένο ευφάνταστα και με ζωντάνια, αλλά αφορά μάλλον πιο ειδικευμένους αναγνώστες. Δεν καταλαβαίνω αν η πρόθεση του συγγραφέα ήταν η εκλαΐκευση. Είναι αρνητικό ότι το βιβλίο περιορίζεται στη μαθηματική τυχαιότητα και δεν αναφέρει παρά λίγα για την βιολογική τυχαιότητα, την τυχαιότητα στο σύμπαν και άλλα. Το βρήκα λίγο κουραστικό προχωρώντας το, όταν θίγονταν μαθηματικά θέματα. Τα παραδείγματα που φέρνει όμως από την πραγματική ζωή είναι εντυπωσιακά! Ωραίο κεφάλαιο είναι το προτελευταίο, στο οποίο δείχνεται πώς κάνουμε μοτίβα, στερεότυπα και «αλήθειες» τυχαία περιστατικά. Και πώς τείνουμε να ψάχνουμε για τα δεδομένα εκείνα που θα υποστηρίξουν τις προκαταλήψεις μας. Τελικά, πρέπει να συμβιβαστούμε με τα «βήματα του μεθυσμένου» : κάποια μη ελέγξιμη και μη προβλέψιμη τυχαιότητα θα υπάρχει πάντα στις ζωές μας, όπως υπάρχει στην ύλη και το σύμπαν. Το τελευταίο κεφάλαιο είναι και το πιο σημαντικό, προοδευτικό και ρηξικέλευθο. Προτείνει να συμπεριλαμβάνουμε στα δεδομένα των ζωών μας και τον παράγοντα της τύχης, Να μην θεωρούμε τους αναγνωρισμένους ή πλούσιους απαραίτητα πιο ικανούς και ευφυείς, να μην κρίνουμε μόνο βάσει αποτελεσμάτων. Τέλος, «πρέπει να αναμένουμε ότι παράγοντες ήσσονος σημασίας, τους οποίους συνήθως μπορούμε να αγνοήσουμε, θα πυροδοτήσουν μερικές φορές γεγονότα μέγιστης σημασίας από καθαρή τύχη». Πειστικό και διαφωτιστικό το εγχείρημα!

Η «φυγή» του Μπρούνο και της οικογένειάς του από το Βερολίνο στο Άουσβιτς, όπου ο πατέρας του ήταν διοικητής, μοιάζει με την ακούσια φυγή των Εβραίων από τα σπίτια τους και τις ζωές τους, οι οποίοι κατέληξαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης. Όταν ο Μπρούνο περνά μέσα από το φράχτη στο «στρατόπεδο» και την «κατοικία» των Εβραίων, προκειμένου να βοηθήσει τον Εβραίο φίλο του και να ανακαλύψει τι συνέβαινε από τη μέσα μεριά του φράκτη, είναι πια πολύ αργά: η μοίρα τού επιφυλάσσει ένα αναπάντεχο παιχνίδι και, κατά κάποιο τρόπο, τιμωρείται ο πατέρας του, ο οποίος ήταν αξιωματούχος των Ναζί και διοικητής του στρατοπέδου.
Οι αναφορές στον δάσκαλο Χερ Λιστ, ο οποίος σνόμπαρε τα παραμύθια και το θέατρο και προτιμούσε την ιστορία και τη γεωγραφία, μια ιστορία και γεωγραφία που έπρεπε να ξαναγραφτούν, για να πάρουν οι Γερμανοί το αίμα τους πίσω, οι αναφορές στη μητέρα του Μπρούνο και τη γιαγιά του και τις αποστάσεις που πήραν από τους Ναζί, τονώνουν από τη μία μεριά το πολιτικό στοιχείο και από την άλλη μεριά το ανθρώπινο και δραματικό.
Το βιβλίο απευθύνεται κυρίως σε νεαρούς αναγνώστες. Είναι γλωσσικά εύληπτο, απευθύνεται σε νεαρό, κυρίως, αναγνωστικό κοινό και εισάγει τα νέα παιδιά σε μια περίοδο μαύρη στην παγκόσμια ιστορία με αρκετά ικανοποιητικό και έξυπνο τρόπο. Όσον αφορά όμως το θέμα και τα ζητήματα που θίγει, το έργο είναι πολύ δραματικό, σκληρό και πνευματώδες. Τα νοήματα του έργου υπερκερνούν την απλοϊκότητα στη γραφή, η οποία είναι ίσως και σκόπιμη, γιατί δείχνει την προβληματική και τις σκέψεις ενός εννιάχρονου αγοριού.
Δύο κόσμοι, δύο στρατόπεδα. Οι θύτες και τα θύματα. Οι καλοταϊσμένοι και βάρβαροι στρατιώτες του μίσους και οι κοκαλιάρηδες έγκλειστοι. Το μίσος και η αγάπη. Η αθώα νεαρή ηλικία και τα εγκλήματα των μεγάλων. Στο τέλος, οι δύο κόσμοι σμίγουν, κατά κάποιο τόπο, και μια «άδικη Θεία Δίκη» εκδικείται. Τ

Ο επιφανής και κλασικός Γάλλος βυζαντινολόγος Κάρολος Ντηλ, μας εξιστορεί με απλό τρόπο την ιστορία και την εξέλιξη της μεγάλης Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Σε αντίθεση με την Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ, δεν εξιδανικεύει το Βυζάντιο, κι ας το θεωρεί και ο ίδιος μια σπουδαία αυτοκρατορία. Μια αυτοκρατορία όμως με εσωτερικές έριδες και επαναστάσεις, με διαμάχες των Οικουμενικών Πατριαρχών με τους Αυτοκράτορες, μια αυτοκρατορία με συχνά δεσποτικό και σκληρό τρόπο διακυβέρνησης, με σφετεριστές του θρόνου και με πυρήνες διαρκούς κινδύνου αποσταθεροποίησης: στρατιώτες, αριστοκράτες φεουδάρχες, μοναχούς και άλλους.
Μια άλλη διαφορά με την Αρβελέρ είναι ότι μας δίνει μια πιο σφαιρική και ψύχραιμη μελέτη, αναφέροντας και τις εσωτερικές πολιτικές των διάφορων δυναστειών, καθώς και πιο πολλές πληροφορίες για ζητήματα πολιτισμού. Αν και, για να είμαι δίκαιος, και η Αρβελέρ αναφέρεται συχνά στον πολιτισμό του Βυζαντίου, με φορτισμένο όμως τρόπο.
Ο Ντηλ είναι πιο ψύχραιμος και πιο σφαιρικός. Είναι πιο δίκαιος. Αν στόχος της Αρβελέρ είναι πιθανότατα να αποκαταστήσει τις ιστορικές αδικίες εναντίον του Βυζαντίου, στόχος του Ντηλ είναι να παράσχει μια συνοπτική ιστορία και να εισάγει σε βασικά ιστορικά γεγονότα. Τα κοινά τους σημεία είναι ωστόσο περισσότερα. Και οι δύο δέχονται τον συντελεστή του εξελληνισμού από τον 7ο αιώνα και ύστερα, ως ενοποιητικό παράγοντα του Βυζαντίου, καθώς και τη ρωμαϊκή κληρονομιά και τον θρησκευτικό παράγοντα της χριστιανοσύνης. Γιατί το Βυζάντιο θα ήταν ένα «άστατο» χωνευτήρι λαών, εθνοτήτων και πολιτισμών διαφορετικά. Και οι δύο στέκονται με δέος απέναντι στο Βυζάντιο και βλέπουν περιόδους ακμής και παρακμής. Και οι δύο αναφέρονται αρκετά στους εξωτερικούς εχθρούς της χιλιόχρονης αυτοκρατορίας. Τέλος, όπως το θέτει και ο Ντηλ: «Ο βυζαντινός πολιτισμός αξίζει διπλά την προσοχή μας, από τη μία για αυτό που ήταν και από την άλλη για αυτό που μας άφησε κληρονομιά».

Βιβλίο που μου έλυσε όλες τις απορίες σχετικά με τη σπουδαία χιλιόχρονη βυζαντινή αυτοκρατορία. Βυζάντιο: ένα μωσαϊκό εθνοτήτων, με ενοποιητικούς όμως συντελεστές τη ρωμαϊκή παγκοσμιότητα, την χριστιανική (ορθόδοξη) οικουμενικότητα και τον εξελληνισμό. Ο εκάστοτε αυτοκράτορας ήταν επιφορτισμένος με την ασφάλεια των σωμάτων της αχανούς επικράτειας και ο οικουμενικός πατριάρχης με τη σωτηρία των ψυχών των υπηκόων. Διακριτοί, κατά βάση, οι ρόλοι τους. Πολλοί εξωτερικοί εχθροί (Πέρσες, Σλάβοι, Άραβες, Ρώσοι, Νορμανδοί, Λατίνοι, τουρκομάνοι, Σελτζούκοι κτλ.), πολλές εσωτερικές έριδες ταλάνισαν τη σχέση της αυτοκρατορίας με τους ξένους και τους εγχώριους υπηκόους. Περίοδοι ακμής και παρακμής (οι πιο σκοτεινή περίοδος ήταν από τον 7ο ως τον 9ο αιώνα). Η «προδοσία» των σταυροφόρων με την άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1204. Το λυκόφως της αυτοκρατορίας επί Παλαιολόγων, με την παραχώρηση εμπορικών προνομίων σε ιταλικές πόλεις όπως η Βενετία και η Γένουα και η τελική άλωση το 1453 από τους Οθωμανούς. Το χριστολογικό ζήτημα και η αντιμετώπιση των αιρέσεων. Οι εικονομαχίες, όχι θέμα πίστης και δόγματος, αλλά λειτουργικό, βασισμένο σε κοινωνικές και πολιτισμικές διαφορές ανατολικών περιοχών του Βυζαντίου με δυτικές περιοχές του Βυζαντίου. Ο Ρωμιός, όπως αποκαλείται ο Έλληνας, έχει τις καταβολές του στο Βυζάντιο, αυτή τη Νέα Ρώμη, Σιών και Ιερουσαλήμ. Η λέξη Έλλην άρχισε να χρησιμοποιείται για να περιγράψει τους Βυζαντινούς από το 13ο αιώνα. Πιο πριν χαρακτήριζε τους ειδωλολάτρες.
Η Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ είναι φανερά φορτισμένη, γράφοντας για αυτή τη σπουδαία αυτοκρατορία. Καλύπτει πολλά θέματα, γεωγραφικά, ιστορικά, θέματα που έχουν σχέση με τη θρησκεία και τις εθνότητες, τη σχέση του Βυζαντίου με τους ξένους, καθώς και τη σχέση Κράτους και Εκκλησίας. Δεν είναι μια εκλαϊκευτική εργασία, είναι ωστόσο κατανοητή από έναν προσεκτικό αναγνώστη. Κρίμα που δεν αναφέρονται πηγές και δεν υπάρχουν παραπομπές. Το θεωρώ ένα πολύ σπουδαίο βιβλίο ιστορίας!

Εξαιρετικά αποφθέγματα γύρω από την τρέλα, την ευφυΐα, την τέχνη, το θεό, την επιστήμη, την αγάπη κ.λπ., που αρμόζουν μόνο σε πνεύματα με οξύνοια και οξυδέρκεια.

Πριν πολλές δεκαετίες αποτελούσε διδακτικό σύγγραμμα στο φιλολογικό και, ενδεχομένως, και σε άλλα τμήματα ελληνικών πανεπιστημίων. Αξεπέραστο, παραμένει έγκυρο και επιστημονικό, ακριβές και κατατοπιστικό. Δεν έχει χάσει την αξία του και οι πιο σοβαροί πανεπιστημιακοί εξακολουθούν να το συμπεριλαμβάνουν σε προτεινόμενες βιβλιογραφίες.

Φιλοσοφικό δοκίμιο ή ποίηση; Φιλοσοφικό δοκίμιο ποιητικά δοσμένο! Είναι απαιτητικό και δύσκολο, αλλά παρασύρει τον αναγνώστη σε στροβιλισμούς σκέψεων, νοημάτων, εικόνων, μεταφορών και αλληγοριών. Σκέψεις για το χρόνο, την τέχνη, την τύχη. Σκέψεις για την ελληνική γλώσσα και τον ελληνικό πολιτισμό, που τόσο θαύμαζε ο Ελύτης. Και πάντα μια «σάλτσα» με στοιχεία της χλωρίδας και άλλων χαρακτηριστικών γνωρισμάτων της Ελλάδας. Εικόνες πολλές σ’ αυτό το απαιτητικό έργο, ερωτήματα πολλά, ανάμικτα αισθήματα. Φαίνεται και η ευρυμάθεια του Ελύτη, όχι μόνο από το λεξιλόγιο, αλλά και από συγγραφείς που προφανώς γνώριζε και είχε μελετήσει, Έλληνες, άλλους Ευρωπαίους κ.λπ.

Το ηγεμονικόν, ο νους, δεν επηρεάζεται από εξωτερικά αίτια, γνώμες, δοξασίες, παρά μόνο εάν το επιθυμήσει. Άρα είμαστε δυνητικά άτρωτοι απέναντι σε αρνητικά περιστατικά. Οι γνώμες που έχουν οι άλλοι για εμάς, είτε αρνητικές είτε θετικές, δεν έχουν καμιά αξία, γιατί είναι εφήμερες. Όλοι θα πεθάνουμε και διαφορετικές αξιολογήσεις θα διαδεχτούν τις προγενέστερες, μέχρι να σβήσουν κι αυτές. Αυτό θα συνεχίζεται στο διηνεκές του άπειρου χρόνου. Όλοι οι άνθρωποι και όλες οι γνώμες θα χαθούν στη λήθη. Πρέπει να βλέπουμε με συμπάθεια και συγκατάβαση αυτούς που μας κακολογούν, γιατί μπορούν να σφάλλουν. Η φύση έχει προβλέψει το μέρος να έχει κάποια σχέση με το σύνολο. Οτιδήποτε τμηματικό έχει σχέση με το σύνολο της φύσης. Τα φυσικά φαινόμενα διαδέχονται διαρκώς το ένα το άλλο, το γήρας τη νιότη και ο θάνατος το γήρας. Η ζωή είναι μηδαμινή, αλλά όχι και άσκοπη. Ο θάνατος δεν πρέπει να μας φοβίζει ή να μας ανησυχεί. Στην ουσία το κάθε τι μεταβαίνει από μια μορφή σε άλλη, σε μια αέναη εναλλαγή, που η φύση και οι θεοί ορίζουν. Γενικά, μη σε απασχολούν πράγματα που ξεφεύγουν από τον έλεγχό σου και τη θέλησή σου. Η φύση έχει προβλέψει τα πάντα: όσα φαίνονται αρνητικά και ιταμά κι όσα φαίνονται θετικά και ενάρετα. Τα ηγεμονικά όμως των ανθρώπων διαφέρουν. Όλα είναι όμως μέρη του συνόλου που έχει φροντίσει η φύση. Δεν πρέπει να μας απασχολεί ο θάνατος, η ασθένεια, οι κακές γνώμες των άλλων και η υστεροφημία. Όλα τα ιστορικά φαινόμενα, η κακία, η βία, ο θάνατος, η φτώχεια υπήρχαν πριν, θα υπάρχουν μετά και θα υπάρχουν πάντα. Είναι εφήμερα και έρχονται και παρέρχονται. Η αποφυγή των σαρκικών απολαύσεων και των ηδονών της ύλης, του πλούτου, των επιδοκιμασιών είναι βασικό αίτημα των στωικών. Αταραξία απέναντι στη φθορά, τον πόνο, το θάνατο, τις υλικές απολαύσεις, τον έπαινο και τον ψόγο. Ο (πολιτειακός) νόμος, ο θεός/οι θεοί, το Όλο (σύνολο), η φύση, ο (ορθός) λόγος και το κοινωνικό συμφέρον χρησιμοποιούνται σχεδόν ισοδύναμα και εναλλακτικά ως η ανώτερη βούληση.

Ίσως από τα καλύτερα βιβλία του Ουμπέρτο Έκο. Το είχα διαβάσει πριν 5 περίπου χρόνια, είναι δύσκολο να θυμηθώ και να γράψω μια αναλυτική κριτική. Η ανασύσταση της πρόσφατης ιστορίας, με σκοπό την ανάκληση στο νου, η ανασύσταση αυτή που γίνεται, όπως λέει και η παρουσίαση, με έναν εικονογραφικό, αλλά και εικονοκλαστικό τρόπο στη λογοτεχνία, το νόημα και την ιστορία, είναι κάτι το ταξιδιάρικο και επαναστατικό. Ο νεαρός αναγνώστης μπορεί να πάρει τη θέση του έχοντα αμνησία και να προσπαθήσει κι αυτός, με τη βοήθεια του Έκο, να πλάσει την ιστορία που δεν έζησε και που ο ήρωας του Έκο, προσπαθεί απλά να αναπλάσει. Ο νεαρός αναγνώστης και ο ήρωας του Έκο έχουν το ίδιο σημείο εκκίνησης. Μόνο που ο νεαρός αναγνώστης μαθαίνει, ενώ ο ήρας του Έκο επαναφέρει και ανακαλεί στη μνήμη κάτι που ήδη γνώριζε και ίσως το βλέπει με διαφορετική ματιά. Διαβάζεται εύκολα κι ευχάριστα, έχει μια νότα νοσταλγίας, αλλά και τρόμου για τους συνομήλικους του Έκο, ενώ απέχει παρασάγγες από τη δυσκολία άλλων έργων του.

Αναμφίβολα είναι ένα μη εκλαϊκευτικό, συνθετικό έργο. Δεν θα πω ψέματα. Δεν διάβασα όλο αυτόν τον τόμο, αλλά ούτε και το μεγαλύτερο μέρος του βιβλίου. Αν και κατανοητό, είναι κουραστικό και του λείπει η πρωτοτυπία στη σύλληψη του εγχειρήματος. Έχει εντούτοις πολλές έγκυρες και ενδιαφέρουσες πληροφορίες. Δεν καταπιάνεται με παράλληλη ιστορία, αλλά εμπλέκει τις χώρες που, συνήθως παραγκωνίζουν οι ιστορικοί, μόνο όταν αυτές "συμπλέκονται" με τις μεγάλες δυνάμεις της Δύσης. Παραμένει μια δυτικοκεντρική προσπάθεια, χωρίς να σημαίνει ότι ο αναγνώστης δεν θα λάβει πλούσιες και χρήσιμες πληροφορίες. Πάνω στους δύο τόμους του J. M Roberts βασίστηκαν ντοκιμαντέρ, ενώ το έργο του αποτέλεσε και σύγγραμμα σε ορισμένα πανεπιστήμια, συμπεριλαμβανομένων και ελληνικών. Περιμένουμε ακόμη καλύτερες προσπάθειες στο χώρο των μη εκλαϊκευμένων βιβλίων, γιατί απλούστερες δουλειές έχουν κυκλοφορήσει και ορισμένες έχουν γίνει και δημοφιλείς.